Etymologia | 2005-11-09 |
Jaka jest etymologia słowa apostille? | |
Zanim powiemy o etymologii, warto objaśnić znaczenie tego wyrazu. Apostille to dołączane do dokumentu jednolite poświadczenie autentyczności dokumentu, podpisu, charakteru działania podpisującej osoby czy tożsamości pieczęci, którą dokument jest opatrzony. Zgodnie z Konwencją Haską z 1961 r. znoszącą wymóg legalizacji zagranicznych dokumentów urzędowych dokument opatrzony klauzulą apostille może być wykorzystywany w obrocie prawnym za granicą bez jakiegokolwiek dalszego poświadczania. W Polsce organem uprawnionym do poświadczania dokumentów klauzulą apostille jest Ministerstwo Spraw Zagranicznych. Rzeczownik apostille odnotowany jest w The Oxford English Dictionary (ed. J. A. Simpson, E. S. C. Weiner, Oxford 1991) z definicją ‘notatka na marginesie, uwaga, komentarz lub adnotacja’, ale współcześnie najbardziej znany jest w znaczeniu prawnym jako ‘poświadczenie’. Wyraz ten został do angielszczyzny zapożyczony z języka francuskiego, w którym był znany od końca XV wieku w znaczeniu ‘adnotacja’, a współcześnie oznacza ‘dopisek na marginesie oraz dopisek polecający, np. na podaniu itp.’. Francuska forma apostille pochodzi ze starofrancuskiego połączenia cząstki à- i wyrazu postille, a to z kolei z średniowiecznej łacińskiej formy postilla będącej połączeniem słów post illa (verba textus) ‘po tych (słowach)’ (Grand Larousse de la langue française, ed. L. Guilbert, Paris 1977; O. Bloch, W. von Wartburg Dictionaire étymologique de la langue française, Paris 1975). Katarzyna Wyrwas |
Etymologia | 2005-11-04 |
Chciałabym się dowiedzieć czegoś o nauce, jaką jest etymologia. Na czym ona polega? | |
Etymologia to dział nauki zajmujący się pochodzeniem wyrazów. Termin ten został zapożyczony z języka greckiego etymología, a jego poszczególne człony znaczą: etymo- od gr. étymos – ‘prawdziwy’ oraz -logia od gr. lógos – ‘słowo, wypowiedź’. Podstawowym zadaniem etymologii jest objaśnianie pochodzenia konkretnego wyrazu oraz jego znaczenia. Badania tego typu zmierzają do rozpoznania i opisania procesów językowych, które zachodziły przed setkami, a nawet tysiącami lat! To powoduje, że ustalenia na temat pochodzenia danego wyrazu często są niejednoznaczne, a czasem wręcz niemożliwe okazuje się objaśnienie genezy poszczególnych słów. Joanna Przyklenk |
Etymologia | 2005-10-31 |
Skąd pochodzi nazwa miasta Dąbrowa Górnicza? | |
Dąbrowa Górnicza pochodzi od rzeczownika dąbrowa ‘las liściasty z „”przewaga dębów’; drugi człon tej nazwy pochodzi od przymiotnika górniczy (zob. M. Malec, Słownik etymologiczny nazw geograficznych Polski). Katarzyna Wyrwas |
Etymologia | 2005-10-28 |
Jaka jest etymologia nazwy regionu Podkarpacie? | |
Podkarpacie etymologicznie wiąże się ze słowami pod i Karpaty. Prefiks pod- tworzący rzeczowniki odrzeczownikowe został przejęty do polszczyzny ze wzorów obcych (por. niem. unter-, fr. sous-). Natomiast pochodzenie nazwy Karpaty jest o wiele trudniejsze do wyjaśnienia. Przypuścić można, że słowo to zostało uformowane od nazwy ludu Karpów, którzy w II i III wieku n.e. zamieszkiwali południowe stoki Karpat. Niektórzy badacze uważają owych Karpów za Słowian i wywodzą ich nazwę od wyrazów: garb, hrb. Jeśli byłby tu rodowód słowiański, można by się dopatrywać związków między słowem Karpaty a rzeczownikiem karpa oznaczającym ‘coś wypukłego, wystającego’ (*kŗpa od czasownika *kŗpěti ‘być wypukłym; wystawać’), który charakteryzował się rzadkim występowaniem i regionalnym zasięgiem w Polsce wieku XVI, XVII i XVIII. Śladem tego słowa jest gwaryzm mazowiecki karpaty o znaczeniu ‘nierówny, pełen karp’ i karpić się – ‘o ziemi: zbijać się w grudy’. Jednak słowiański charakter ludu Karpów nie jest taki oczywisty. Inni badacze widzą w nich bowiem ród celtycki, a w języku celtyckim były obecne: carp, crap, grob oznaczające ‘skałę’ oraz aith, aigh – tj. ‘wysoki’. Przy takim ujęciu słowo Karpath oznaczałoby ‘wysoką skałę, wysokie pasmo górskie’ (por. Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, tom 3). Zdaniem Stanisława Rosponda, Karpaty oraz Karkonosze mogą mieć bardzo starą metrykę językową – sięgającą aż 10 tysięcy lat wstecz – i związaną z przedindoeuropejskim wyrazem cara – ‘kamień’. W tym spostrzeżeniu możemy zatem upatrywać przyczyn naszej bezsilności etymologicznej. Przypomnijmy wszak, że w nazwach geograficznych – rzecznych oraz górskich – obecne są ślady prastarych, często przedsłowiańskich struktur nazewniczych i dlatego też nie zawsze można je zinterpretować (S. Rospond, Gramatyka historyczna języka polskiego, Warszawa 1971). Joanna Przyklenk |
Etymologia | 2005-10-28 |
Jaka jest etymologia nazwy Tarnobrzeg? | |
Nazwa miejscowa Tarnobrzeg pochodzi od nazwiska Stanisława Tarnowskiego, kasztelana sandomierskiego, który w 1593 roku założył miasto na terenie wsi Miechocin. Nazwa nie przyjęła się zbyt szybko, skoro zapisy z 1662 roku nie wymieniają miejscowości Tarnobrzeg, traktując ją jako małą wioskę należącą do Dzikowa. Pierwszy człon omawianej nazwy miejscowej Tarno- (od Tarnowskiego) połączony został z elementem -brzeg, wskazującym na nadwiślańskie położenie miasta. Kazimierz Rymut w Nazwach miast Polski (Wrocław 1987) zdecydowanie wskazuje na związek Tarnobrzega z geograficznym usytuowaniem miasta i z nazwiskiem jego założyciela. Natomiast Stanisław Rospond wysuwa także hipotezę, iż Tarnobrzeg mógł oznaczać brzeg Wisły porosły tarniną (por. Słownik etymologiczny miast i gmin PRL Wrocław 1984). Joanna Przyklenk |
Etymologia | 2005-10-28 |
Jakie jest pochodzenie słowa zapach? Pozdrawiam, Marek S. | |
Leksem zapach związany jest etymologicznie ze staropolskim czasownikiem zapachać (XV wiek) oznaczającym ‘wydzielać przyjemną woń’. Prasłowiańską bazą był zatem *paxati. Ciekawe, iż wyraz pachać w semantycznym bogactwie swych form ma też znaczenie – jakie odnotował M. Rej w Zwierzyńcu – ‘machać (kadzielnicą)’ od paxati – ‘machać skrzydłami’ (od serbskiego paxa – ‘skrzydło’). Joanna Przyklenk |
Etymologia | 2005-10-28 |
Jaka jest etymologia nazwy rzeki Warta? | |
Warta pochodzi od prasłowiańskiej formy *vŗ’t-. Obecna dziś cząstka -ar- to rezultat przekształceń sonantu ŗ’, który w pozycji przed t, d, s, z, n, r, ł przechodził w ar. Nazwa rzeki wiąże się ze staropolskimi leksemami: wart ‘prąd’; wartki; wartkość; wartować ‘przerzucać’; wartać (np. wrzecionem). Joanna Przyklenk |
Etymologia | 2005-10-28 |
Bardzo proszę o podanie etymologii słowa przechadzka, pozdrawiam M.G | |
Rzeczownik przechadzka poświadczony w języku polskim od XVI wieku oznaczał ‘spacer’ oraz ‘cienistą alejkę spacerową’. Uformowany został na wzór czeskiego prochāzka o tym samym znaczeniu. Bazą był czasownik przechadzać się (XIV wiek), którego trzon w prasłowiańszczyźnie miał prawdopodobnie taką postać *xadjati. Joanna Przyklenk |
Etymologia | 2005-10-28 |
Jaka jest etymologia słowa zdrowie? | |
Słowo zdrowie pochodzi od przymiotnika zdrowy, który występuje w polszczyźnie od samego początku. Jest to wyraz odziedziczony z języka prasłowiańskiego, w którym miał postać *sъdorvъ, co z kolei pochodzi z praindoeuropejskiej formy *sŭ-doruo- o znaczeniu ‘z dobrego drewna, pierwotnie zatem wyraz ten odnosił się do przedmiotów drewnianych, następnie zaś występował w znaczeniu ‘pełen sił, krzepki, niechory, zdrowy’ w odniesieniu do ludzi i zwierząt (por. W. Boryś Słownik etymologiczny języka polskiego). Do rdzenia zdrow- została dodana końcówka -e, co spowodowało włączenie go do odmiany rzeczownikowej. Na takiej samej zasadzie tworzy się nazwy abstrakcyjne od przymiotników, np. dobry - dobro, zły - zło, piękny - piękno. Mirosława Siuciak i Katarzyna Wyrwas |
Etymologia | 2005-09-22 |
Gdzie mogę znaleźć etymologię nazw miejscowości? | |
Etymologię nazw miejscowych prezentuje kilka słowników: S. Rospond, Słownik etymologiczny miast i gmin PRL, Wrocław 1984; K. Rymut, Nazwy miast Polski, Wrocław 1980; M. Malec, Słownik etymologiczny nazw geograficznych Polski, Warszawa 2003; S. Rospond, Słownik etymologiczny nazw geograficznych Śląska, Wrocław-Warszawa-Opole 1970-1991. Ponadto spis słowników onomastycznych omawiających pochodzenie nazw miejscowych zamieszczamy na stronie naszej Poradni. Katarzyna Wyrwas |
Etymologia | 2005-08-04 |
Gdzie mogę znaleźć etymologię swojego nazwiska? | |
Oto lista kilku przydatnych słowników onomastycznych (polecam zwłaszcza ten pierwszy): Rymut K., Nazwiska Polaków. Słownik etymologiczno-historyczny; Rospond S., Słownik geograficzny Śląska i nazwisk śląskich; S. Rospond, Słownik nazwisk śląskich; Słownik etymologiczno-motywacyjny staropolskich nazw osobowych, red. A. Cieślikowa i M. Malec. Spis słowników onomastycznych zamieszczamy na stronie naszej Poradni. Życzę miłej lektury. Katarzyna Wyrwas |
Etymologia | 2005-06-08 |
Jakie jest pochodzenie słowa pizza? | |
Nazwa tej popularnej i lubianej potrawy upowszechniła się oczywiście dzięki językowi włoskiemu, pochodzi od rzeczownika pizza o znaczeniu ‘placek, ciasto’. Nazwa ta może mieć germański rodowód, według Merriam-Webster’s Dictionary jest pokrewna do staro-wysoko-niemieckiegich form bizzo, pizzo 'kęs, kawałek’ oraz bizan ‘gryźć’. Katarzyna Wyrwas |
Etymologia | 2005-06-07 |
Chciałabym dowiedzieć się, jaka jest etymologia słowa kontrakt. | |
Rzeczownik kontrakt w znaczeniu ‘układ, umowa’ pojawia się w polszczyźnie od drugiej połowy XVI wieku jako zapożyczenie z łaciny contractus. W swym ogólnym sensie wyraz ten wiąże się ze ‘ściągnięciem w jedno’ od con-trahere. W nowszym użyciu omawiane słowo możemy uznać za przejęcie niemieckiego kontakt; por. ang. contract, franc. contrat; wł. contratto; hiszp. contrato. Joanna Przyklenk |
Etymologia | 2005-06-07 |
Jaka jest etymologia słowa czesne? | |
Leksem czesne ma ciekawą historię: jako ‘opłata za naukę, honorarium’, czyli we współczesnym sensie, pojawia się dopiero w XIX stuleciu. Jednak jest to wznowienie staropolskiego słowa czes(t)ne, występującego od XV do XVII wieku. W owym czasie było ono nazwą opłaty sądowej czy daru dla sędziego od strony wygrywającej w sprawie cywilnej. Rzeczownik ten utworzony został od przymiotnika czes(t)ny, czyli ‘uczciwy, zacny; honorowy, zaszczytny’, który z kolei – jako słowo ogólnosłowiańskie *čьstьnъ – wywodzi się od rzeczownika *čьstь, czyli cześć. W języku polskim wyraz czesny był stopniowo wypierany przez leksem cny, który jest bohemizmem. Joanna Przyklenk |
Etymologia | 2005-06-07 |
Skąd się wzięła nazwa kurna chata? | |
Wyraz kurny jako określenie chaty oznacza ‘dymny, zadymiony’, a kurna chata (1845 r., H. Rzewuski) to ‘dawna chata bez komina’. Przymiotnik ten – charakterystyczny dla obszaru północnosłowiańskiego – wywodzi się od czasownika *kuriti (kurzyć), a jego prasłowiańska postać to *kur-ьnъ. Joanna Przyklenk |
Etymologia | 2005-06-07 |
Dzień dobry. Interesuje mnie etymologia wyrazu macocha. | |
Rzeczownik macocha zaświadczony w polszczyźnie od XV wieku, a w swej obocznej postaci macecha od XIV stulecia, wywodzi się z prasłowiańskiej formy *matjĕxa, która natomiast pochodzi z przedsłowiańskiego praindoeuropejskiego rzeczownika złożonego *mat(er)-yēusā (dosłownie: ‘mater-virgo’). Początkowe znaczenie tego leksemu nie wiązało się ze współczesnym ‘dla dzieci nowa żona ojca, poślubiona po śmierci ich matki’, choć pewna zbieżność tu była obecna: ‘matka zastępcza’. Jak podaje A. Bańkowski w Etymologicznym słowniku języka polskiego, pierwotne znaczenie omawianego wyrazu należy wiązać z obowiązkiem, jaki spadał na młodsze siostry, gdy wydana za mąż starsza z sióstr zmarła, pozostawiwszy dziecko. Wówczas najstarsza z niezamężnego rodzeństwa miała opiekować się potomkiem do chwili swego zamążpójścia. Gdy wychodziła za mąż, dziecko przekazywane było młodszej siostrze. Stąd znaczenie macochy należy pierwotnie wiązać z funkcją zastępczej matki, z równoczesną rolą i matki, i ciotki. Joanna Przyklenk |
Etymologia | 2005-06-07 |
Jaka jest etymologia słowa praca? | |
Wyraz praca (XIV wiek) charakteryzuje się niejasną etymologią. Wąski – bo tylko zachodni – zasięg tego słowa może wskazywać na zapożyczenie z języka niemieckiego, por. czeskie práce ‘robota, trud’, staroczeskie prácě ‘trud, utrapienie, cierpienie’ oraz górnołużyckie próca i dolnołużyckie proca o tym samym znaczeniu (zob. A. Bańkowski Etymologiczny słownik języka polskiego). Joanna Przyklenk |
Etymologia | 2005-05-31 |
Jaka jest etymologia nieregularności w odmianie czasownika iść (idę - szedłem itp.)? | |
Nieregularność między tematami czasownika iść: id- temat czasu teraźniejszego (np. id-ę, idzi-esz, id-ą) // szed- temat czasu przeszłego (np. szed-łem, szed-łeś) powstała już w okresie prasłowiańskim i w związku z tym występuje dzisiaj we wszystkich językach słowiańskich. W języku prasłowiańskim temat id- miał taką samą postać jak obecnie, natomiast temat czasu przeszłego występował w formie szid-. Mamy tutaj wspólny rdzeń -id, natomiast sz- było przedrostkiem. Na skutek różnych zmian fonetycznych i słowotwórczych zatarło się to podobieństwo między tematami czasownika iść i współcześnie są one traktowane jako całkowicie odrębne wyrazy. Mirosława Siuciak |
Etymologia | 2005-04-27 |
Skąd pochodzi wyraz klechda? | |
Rzeczownik klechda w znaczeniu ‘stare podanie ludowe, baśń’ wprowadził T. Czacki (O litewskich i polskich prawach 1800). Autor ów, przytaczając wyraz klechda, powołuje się na znaną mu, a potem zaginioną książkę z pierwszej połowy XVI wieku. Interesujący nas leksem, wyłącznie polski, powstał prawdopodobnie od ogólnosłowiańskiej formy *klьkъtati (staropolskie klektać), czyli ‘pokrzykiwać’. W dawnej polszczyźnie znajdujemy też znaczenia: ‘gadać głośno, mówić byle co, plotkować’. Pierwotnie odczasownikowy leksem mógł mieć postać klechta bądź klekta. Z czasem pojawiło się tu wtórne -d- (por. bajać, ale bajda). Joanna Przyklenk |
Etymologia | 2005-04-27 |
Dzień dobry. Interesuje mnie źródłosłów wyrazu brzechwa. | |
Brzechwa jest wyrazem rzadkim, które, choć poświadczone w XV wieku, było nieobecne na kartach literatury od XVI do XVII stulecia. Pojęcie to wznowił H. Sienkiewicz (1900 r.). Znaczenie analizowanego rzeczownika to ‘rodzaj strzały’, a w staropolszczyźnie najprawdopodobniej ironiczna nazwa najlżejszej strzały, używanej tylko w polowaniach na małe ptactwo albo w ćwiczeniach strzeleckich. Prasłowiańska postać leksemu *brьx-ъva pochodzi od czasownika *brьxati (stp. brzechać), czyli ‘szczekać’ oraz ‘chrapać, kaszleć’, potem też przenośnie ‘łgać’. Brzechwa to też często notowana nazwa osobowa, której istnienie można by wiązać z faktem, iż było to przezwisko krzykacza - szczekacza (A. Bańkowski Etymologiczny słownik języka polskiego). Joanna Przyklenk |