| Znaczenie | 2025-10-30 |
| Czy jest jakaś różnica między słowami ciekawy i interesujący? | |
| Ciekawy to 'interesujący się czymś, pragnący coś wiedzieć': Była ciekawa świata. Ciekaw jestem, kto przyszedł. Ktoś ciekawy życia. Ciekawy to też 'wzbudzający zainteresowanie, chęć poznania; interesujący', np. ciekawa postać, ciekawa książka, wystawa, ciekawe przedstawienie, ciekawe życie. Natomiast interesujący to 'zajmujący, ciekawy, atrakcyjny, pociągający', np. interesująca książka, rozmowa, interesujący artykuł, film, interesujący człowiek. Jak widać, w jednym ze znaczeń ciekawy i interesujący to słowa bliskoznaczne. Trzeba jednak podkreślić, że jeśli chcielibyśmy kogoś pochwalić, skomplementować, to słowem odpowiedniejszym, bardziej eleganckim, byłby przymiotnik interesujący ? on nie kojarzy się z interesowaniem się czymś czy może nawet też pośrednio z byciem ciekawskim. Interesujący jest lepszy stylistycznie, jest słowem staranniejszym. Interesujący pochodzi od czasownika interesować się, a ciekawy utworzono od czasownika ciekać (prasłowiańskie *těkati) oznaczającego 'szybko biec, pędzić, gnać', miał więc znaczenie 'szybko biegnący, chyży, rączy'. W XVI wieku można było powiedzieć np. tchórz ma nogi ciekawe, czyli 'szybkie'; można było też stwierdzić, że czas z kimś spędzony to był ciekawy czas, bo tak szybko upłynął. Można było również nazwać ciekawym dobrze węszącego, tropiącego albo goniącego psa myśliwskiego, a więc wcale nie stwierdzić, że pies jest interesujący. Znany jest cytat z XVI-wiecznego poematu Sebastiana Fabiana Klonowica pt. Flis, to jest Spuszczanie statków Wisłą i inszymi rzekami do niej przypadającymi: "Zająca prędkiego myśliwy zwie ciekawym". Słowa tego zaczęto jednak stopniowo od XVIII wieku używać w znaczeniu nieco zmodyfikowanym - 'szybki, porywczy, popędliwy', np. w postępkach swoich zawsze był ciekawy, czyli 'działał szybko, nawet bez zastanowienia'. Szybkość myślenia w XVIII wieku skojarzono z bystrością, przenikliwością i z tego powstały znaczenia już nam bliższe - 'dociekliwy, chcący coś wiedzieć' oraz 'interesujący'. Jak widać, dawna znaczeniowa szybkość została zapomniana, zatarła się w języku. [Katarzyna Wyrwas] | |
| Znaczenie | 2025-10-24 |
| Które słowo jest poprawne: kawiarz czy kawosz? | |
| Według najnowszych słowników poprawne są obie formy - kawosz jest odnotowane jako słowo potoczne z odesłaniem do hasła kawiarz 'osoba lubiąca kawę i pijąca ją często; amator kawy'. Wcześniejsze słowniki kawosza nie notują - ani powojenny, ani z lat 80., ani Słownik współczesnego języka polskiego z 1996 roku. Czy są nam potrzebne oba określenia, skoro znaczą to samo? Skąd taki nadmiar? Tak przejawia się tzw. życie wyrazów - przemiany słownictwa polegające na zacieraniu się starych form, tworzeniu nowych, zmianie znaczeń. Trudno z całą pewnością ustalić, dlaczego pojawiła się druga nazwa amatora kawy, skoro pierwsza - kawiarz - jest bardzo typowa, podobna do wielu potocznych nazw amatorów utworzonych przyrostkiem -arz, jak grzybiarz 'ten, kto lubi zbierać grzyby'; kociarz 'ten, kto lubi koty, zajmuje się bezdomnymi kotami, hoduje wiele kotów'; karciarz 'nałogowy gracz w karty'; koniarz 'znawca, miłośnik koni'; gołębiarz 'hodowca gołębi'. Faktem jest, że wyrazy na -arz oznaczają nie tylko miłośników, amatorów, lecz także nazwy wykonawców czynności, jak np. lekarz, malarz, rzeźbiarz, murarz, zbrodniarz, kominiarz, kosiarz, dziennikarz, piekarz. W dodatku w dawniejszej polszczyźnie, w XVIII wieku, kawiarz był to też 'właściciel kawiarni'. Kawiarką zwano 'właścicielkę kawiarni', 'kelnerkę obsługującą w kawiarni', a w XVIII wieku 'miłośniczkę kawy', co udokumentował Jędrzej Kitowicz w "Opisie obyczajów za panowania Augusta III": "Choćby 10 domów na dzień [...] odwiedziła która Jéjmość kawiarka, w żadnym się nie wymówiła od filiżanki kawy, [...] wszędzie zaś tym trunkiem raczyć się damom było we zwyczaju". Adam Mickiewicz w "Panu Tadeuszu" też uwiecznia kawiarkę. Ale to już inna kawiarka, nie pijąca, lecz parząca kawę, zatrudniona specjalnie w tym celu w domu szlacheckim: "Takiej kawy jak w Polszcze nie ma w żadnym kraju:/ W Polszcze, w domu porządnym, z dawnego zwyczaju,/ Jest do robienia kawy osobna niewiasta,/ Nazywa się kawiarka; ta sprowadza z miasta/ Lub z wicin bierze ziarna w najlepszym gatunku/ I zna tajne sposoby gotowania trunku". W latach 90. XX wieku kawiarką nazywano ponadto ekspres do kawy. Dawniej piwiarz to 'ten, kto lubi piwo, pije wiele piwa', ale też 'właściciel piwiarni'. Od XVIII wieku istniały formy piwosz oraz bibosz od łac. bibo 'piję' (co notuje wspomniany J. Kitowicz) 'człowiek lubiący napoje alkoholowe, pijący ich dużo, zwłaszcza w wesołym towarzystwie; birbant, hulaka'. W XIX wieku pojawił się smakosz 'ten, kto lubi jeść smaczne potrawy, delektuje się wyszukanym jedzeniem, napojami i zna się na nich'. Może kawosz powstał dzięki analogii do smakosza oraz aby stanowić formę wyrazistą znaczeniowo? [Katarzyna Wyrwas] | |
| Znaczenie | 2025-10-23 |
| Czy można napisać, że naukowcy są zwycięzcami nagród naukowych "Polityki"? | |
| W języku polskim istnieje ograniczenie semantyczne połączeń rzeczownika zwycięzca, choć pochodzi on od czasownika zwyciężyć. Jak podaje Wielki słownik języka polskiego Polskiej Akademii Nauk, zwyciężyć to 'osiągnąć pomyślny wynik w jakiejś walce bądź rywalizacji'. We wzorcowej polszczyźnie poprawne są sformułowania: zwyciężyć w konkursie, w plebiscycie, w rankingu oraz zwycięzca w konkursie (konkursu), w plebiscycie (plebiscytu), w rankingu (rankingu) itd. Po polsku zwyciężyć można nieprzyjaciół, przeciwników, rywali, wrogów; czyjąś armię, czyjeś wojska, lecz nie"zwyciężyć nagrodę". Nagrodę u nas się zdobywa, nie zwycięża, tym samym nagrodzony jest zdobywcą, a nie zwycięzcą nagrody, ponieważ nagroda nie była przeciwnikiem w walce. Naukowcy są zatem zdobywcami nagród naukowych. Chyba że... użyjemy oficjalnej nazwy plebiscytu: Nagrody Naukowe "Polityki". Zwycięzcami plebiscytu być można, a zwycięzcami nagród nie! [Katarzyna Wyrwas] | |
| Znaczenie | 2025-10-21 |
| Czy walka bezpardonowa ma coś wspólnego z pardon? | |
| Mówimy: To była walka bez pardonu czy bezpardonowa, np. o ostrych sporach politycznych. W starych powiedzeniach można znaleźć liczne ciekawostki językowe i do takich należy słowo pardon. Pochodzi od francuskiego pardon 'grzecznościowo: przepraszam', a dawniej oznaczało przebaczenie, darowanie winy, a na wojnie - darowanie życia. Walka bezpardonowa odnosi się do zaznaczenia wojennego. Walczymy w swoich sporach niestety na śmierć i życie, a więc bez pardonu oznacza 'nie zważając na nic, nie oszczędzając niczego i nikogo', 'bez litości'. Wiele takich zagadek językowych przedstawia Agnieszka Piela w swoim Słowniku frazeologizmów z archaizmami. [Katarzyna Wyrwas] | |
| Znaczenie | 2025-10-20 |
| Dlaczego wciąż nie ma polskiego słowa oznaczającego weekend? | |
| Weekend to dosłownie 'koniec tygodnia', co w naszych czasach obejmuje według słowników 'okres od piątkowego popołudnia do poniedziałku rano, dla większości ludzi wolny od pracy lub nauki'. Ale w czasach powojennych tydzień pracy wyglądał nieco inaczej, także w soboty uczniowie uczęszczali do szkoły. Słownik pod redakcją Witolda Doroszewskiego podaje definicję z 1965 roku: 'sobotnie popołudnie (także czasem cała sobota) i niedziela przeznaczone na wypoczynek, zwykle poza miastem'. Słowo weekend, w angielszczyźnie znane od XVII wieku, pojawiło się u nas w latach 20. XX wieku w zapisie week-end 'koniec tygodnia, sobotni wieczór i niedziela, spędzane na odpoczynku'. Próbowano wtedy znaleźć właściwe polskie słowo. "Goniec Warszawski" w 1937 roku ogłosił konkurs na spolszczenie (zob. https://crispa.uw.edu.pl/object/files/100275/display/JPEG). Do redakcji napłynęło ponad 100 propozycji, spośród których ostatecznie komisja złożona z przedstawicieli instytucji turystycznych i biur podroży oraz redakcji gazety wybrała WYRAJ, "słowo staropolskie, oznacza[jące] kraj, do którego ptactwo odlatuje jesienią, lepszą, szczęśliwszą krainę, mityczny cel jakiejś bajecznej podroży. Przez analogię może zatym [tak!] oznaczać również "wylot" z ciasnych i dusznych murów miejskich w bajeczny świat przyrody". Redakcja "Gońca" z entuzjazmem ogłaszała, że biura podroży będą odtąd używać wyłącznie słowa wyraj, co miało poskutkować szybkim przyjęciem się nowego-starego wyrazu w mowie potocznej. Niestety, ani to, ani żadne inne z zaproponowanych ówcześnie słów nie pozostało w polszczyźnie? Może zrozumiemy przyczyny, gdy poznamy propozycje. Konkursowe słowa dzielą się na kilka grup znaczeniowych. Co wyrażali ich autorzy? Przede wszystkim odnosili się do soboty i niedzieli: sobotka, sobotnica, sobotnik, sobotowywczas, sobotniowka, posobocie, sobniedziela, niedzielanka, niedziałek, niedzielnik. Równie wiele nazw akcentowało sposoby zagospodarowania czasu wolnego, aspekt wypoczynkowy: wyraj, wypad, wylotka, zamiastowka, wyjażdżka, hasanka, swobodka, wywczaśnik, wytchniówka, wypoczka, odzipka, pokrzepka, odświeżka, wydech, potrudzie. Część nazw odnosi się do rzeczownika święto: świątki, świętowka, świątecznik, świętoczynek, świątnik, świętowczas, przedświątek, przedświęcie, połświątki. Kilka przykładów naśladuje formę anglosaską, odnosząc się do znaczenia ?koniec tygodnia?: końcówka, kresówka, trudokres, kontyg, krestyg. Są słowa wskazujące na liczbę dni wolnych: dwudzionek, dwudniówka, połtoradniowka. Proponowano nawiązania do słowa tydzień: tygodniak, potygodnie, potygodnióowka. Wiele propozycji obrazowało przyjemne emocje związane z weekendem: słońcówka, słońcorad, marzenko, radośnik, kojnik, pozdrówko, błogodzień, miłoczas. Po wojnie weekend się u nas zadomowił, o czym świadczą wyrazy pochodne z lat 60. XX wieku: czasownik weekendować 'spędzać koniec tygodnia na wypoczynku poza miastem; wyjeżdżać na weekend', przymiotnik weekendowy 'odnoszący się do weekendu, przeznaczony na weekend; także: przydatny do wyjazdu na weekend' i rzeczowniki weekendowanie, weekendowicz 'ten, kto wyjeżdża na weekend' (weekendowiec). W kolejnych latach proponowano popiątek lub zapiątek, które również nie znalazły uznania społecznego. Co jakiś czas ktoś próbuje zastąpić weekend, lecz bezskutecznie. W plebiscycie Młodzieżowe Słowo Roku w 2017 roku zgłoszono znane z dwudziestolecia międzywojennego słowo dwudzionek (albo może utworzone ponownie). Prof. Marek Łaziński tak zaopiniował tę propozycję: "Nierozpowszechnione i chyba niepotrzebne. Już Tuwim narzekał na to słowo". Najwidoczniej społeczeństwo nie potrzebuje innego określenia końca tygodnia niż to, które już funkcjonuje. Rację miała prof. Irena Bajerowa, pisząc: "Język jest najbardziej demokratycznym tworem człowieka, gdyż całe społeczeństwo, mówiąc i pisząc, niejako głosuje za pewnymi formami i większością głosów wybiera te, które lepiej służą komunikacji społecznej". "Głosowanie językowe" oznacza używanie form. Wybory wygrywają słowa i sposoby używania języka najlepiej oddające potrzeby komunikacyjne wspólnoty. [Katarzyna Wyrwas] | |
| Znaczenie | 2019-12-07 |
| Co to jest peseloza? | |
| Możemy się domyślić, że nazwa pochodzi od skrótowca PESEL, czyli Powszechny Elektroniczny System Ewidencji Ludności – system zawierający dane ewidencyjne stałych mieszkańców Polski, ale w drugim, bardziej szczegółowym znaczeniu jest to numer ewidencyjny wpisywany do dowodu osobistego, w którym jest ukryta nasza data urodzenia. Do tej właśnie informacji odnosi się nazwa peseloza, której próżno szukać w słownikach. Dlatego przeszukałam internet. Na stronie http://twojarownowaga.pl znalazłam taki opis: Peseloza […] to jednostka chorobowa, która objawia się tym, że człowiek zaczyna uważać, że jest już na coś za stary. Przestaje mu się chcieć. Zmieniać, odkrywać, zdobywać, cieszyć, jeździć, biegać, chodzić. […] jednostce dotkniętej peselozą nie chce się już prawie nic. „W tym wieku? Daj spokój, jeszcze się połamię!”. Nazwa jest utworzona za pomocą przyrostka -oza na wzór nazw chorób, np. mukowiscydoza, mononukleoza, psychoza, borelioza, skolioza, lecz peseloza to nie choroba z punktu widzenia nauk medycznych – to słowo jest potoczne. Wiele podobnych określeń znajdziemy w internecie, w tym szczególnie na stronie Obserwatorium Językowego UW, skąd pochodzą poniższe definicje. Wymieńmy kilka nowych słów: szyldoza «nadmierne, nieprzemyślane i niegustowne wypełnianie przestrzeni miejskiej szyldami reklamowymi, bilbordami»; słupkoza «przesadne wykorzystywanie słupków do zagradzania miejsc z zakazem parkowania, utrudniając ruch wszystkim użytkownikom drogi, w tym niepełnosprawnym i pieszym»; pikseloza «kolorowe kwadraty w obrazie cyfrowym spowodowane zbyt niską jego rozdzielczością lub zakłóceniami transmisji; czasem stosowane celowo w celu ukrycia twarzy na zdjęciu», a nawet celebrytoza «dążenie do zyskania lub zwiększenia swojej popularności przez częste pokazywanie się w mediach i zachowywanie się w sposób właściwy celebrytom». Mówi się – także potocznie – że od niedawna na uczelniach panuje punktoza. Słowo to można zdefiniować jako «skupianie się przy ocenie osiągnięć naukowych głównie na zdobytych punktach». Już tych kilka przykładów pokazuje, że społeczeństwo najwyraźniej czuje potrzebę nazwania (a przez ironiczny sens – również skomentowania) negatywnie ocenianych czy szkodliwych stanów rzeczy, działań, zachowań. PS. Audycji na temat peselozy można posłuchać na stronie katowickiego Radia eM: https://www.radioem.pl/att/6020125.03-12-2019-Co-to-jest-peseloza. . | |
| Znaczenie | 2019-04-30 |
| Czy sformułowanie używane przez Huberta Urbańskiego na końcu Milionerów bądźcie państwo z nami wtedy, a konkretnie użycie w nim słowa wtedy, jest poprawne? | |
| Wtedy to zaimek przysłowny wskazujący, który odsyła do pewnego czasu w przeszłości lub przyszłości, dlatego myślę, że zdanie jest akceptowalne, o ile tylko widzowie wiedzą, o jaki czas chodzi, co zapewne wynika z kontekstu. | |
| Znaczenie | 2017-12-28 |
| Interesuje mnie, czy połączenie wyrazów „portrety fajumskie” jest używane frazeologicznie? Czy jest to tylko i wyłącznie określenie naukowe? Z góry dziękuję za pomoc. | |
| Portrety fajumskie to pojęcie z dziedziny historii sztuki. Używa się również form portrety z Fajum oraz portrety mumiowe. Są to portrety sepulkralne powstałe w I–III wieku na zhellenizowanych terenach głównie Fajum, a także Górnego Egiptu, z których większość była wykonywana jeszcze za życia modeli po to, aby mogły zawisnąć w domach rodzinnych. Nie jest to jednak związek frazeologiczny, ponieważ nie spełnia warunku definicyjnego frazeologizmu. Jak podaje „Słownik języka polskiego PWN”, związek frazeologiczny to ‘ustabilizowane w danym języku połączenie wyrazów, którego znaczenie nie wynika ze znaczeń tych wyrazów’. Martyna Skrobisz | |
| Znaczenie | 2017-12-27 |
| Czy słowo kondycja można stosować swobodnie w odniesieniu do rzeczy martwych? Ostatnio w ogłoszeniu przeczytałem o „samochodzie w doskonałej kondycji” i dyskutowałem o tym z kolegą, bo jak dla mnie to słowo albo w ogóle nie pasuje do rzeczy. | |
| „Internetowy Słownik Języka Polskiego PWN” (https://sjp.pwn.pl) podaje trzy znaczenia rzeczownika kondycja: 1) ‘stan fizyczny organizmu’, 2) ‘ogólny stan czegoś’ oraz 3) ‘czyjaś sytuacja życiowa’. A zatem w doskonałej (lub też nie) kondycji może być nie tylko człowiek, ale również przedmiot, jak np. samochód z przywołanego ogłoszenia. Dawid Milewski | |
| Znaczenie | 2017-01-21 |
| Dzień dobry, szlag mnie trafia gdy za każdym razem widzę na Facebooku, że ktoś transmituje wideo na żywo. Zawsze uczono mnie, że transmisja zawsze jest na żywo, a później jest już tylko retransmisja. Proszę o informację czy w przypadku transmisji w internecie możemy mówić o transmisji wideo na żywo, czy może jest to błąd tłumaczeniu? | |
| Słownik języka polskiego PWN podaje następujące definicje słowa transmisja: 1. ‘bezpośrednia relacja z jakichś wydarzeń, przekazywana przez telewizję lub radio; też: przekazywanie takiej relacji’ oraz 2. ‘przesyłanie na odległość dźwięków, obrazów lub innych sygnałów za pośrednictwem fal elektromagnetycznych’. Mówiąc, że ktoś coś transmituje, powinniśmy zatem mieć na myśli to, iż ktoś nadaje przekaz z jakiegoś miejsca do telewizji, radia bądź Internetu w czasie rzeczywistym, czyli na żywo. Pozwala nam to sądzić, że wyrażenie transmitować wideo na żywo ma charakter pleonazmu, tzn. takiej konstrukcji, w której pewne wyrazy powielają część znaczenia innych. W tym wypadku sens, jaki niesie wyrażenie przyimkowe na żywo, zawiera się już w znaczeniu czasownika transmitować. Co zaś tyczy się słowa retransmisja, według słownika PWN oznacza ono ‘transmisję przez stację radiofoniczną audycji lub sygnałów nadanych przez inną stację’. Należałoby więc unikać używania tego rzeczownika w odniesieniu do udostępnionej w Internecie (bądź innym medium), zakończonej już transmisji – w takiej sytuacji wzorcowo powiedzielibyśmy o jej zapisie. A zatem kiedy mówię, że oglądam transmisję, to znaczy, że przekaz odbywa się w tej chwili, jeśli natomiast oglądam go później, to mam do czynienia z zapisem tej transmisji. Dawid Milewski | |
| Znaczenie | 2016-06-07 |
| Mam pytanie dotyczące użycia słów ekologiczny, ekologicznie. Czy użycie w połączeniu i znaczeniu ekologicznie wobec klienta może być stosowane? Znaczeniem miałoby być, że uczciwie wobec klienta. Tak jak ekologicznie wobec środowiska, czyli ochrona środowiska, tu byłaby ochrona klienta (warunki oferty bardzo korzystne dla klienta). | |
| Rzeczownik ekologia, którego jednym ze znaczeń (i wcale nie pierwotnym) jest ‘ruch społeczny propagujący ochronę środowiska, odbudowę zniszczonego przez człowieka krajobrazu naturalnego oraz styl życia zgodny z naturą’, a także pochodzący od niego przymiotnik ekologiczny w znaczeniu ‘związany z ochroną środowiska, zachowaniem jego równowagi oraz ze stylem życia zgodnym z naturą’, nie powinny – moim zdaniem – być nadużywane ani też – jak w cytowanym przypadku – używane niezgodnie ze swym ugruntowanym znaczeniem, umieszczane jako składnik w połączeniach o charakterze metaforycznym, które do języka nie wnoszą niczego konstruktywnego, a jedynie pewien zamęt pojęciowy. Nie widzę powodu, dla którego mielibyśmy zniekształcać znaczenie przymiotnika ekologiczny, aby wyrazić to, co doskonale oddają inne, czytelne znaczeniowo przymiotniki, jak wymienione w pytaniu uczciwy, korzystny, sprawiedliwy, chroniący i inne. | |
| Znaczenie | 2016-05-21 |
| Zdarzyło mi się niedawno użyć słowa przeewaluować w kontekście poglądów (przeewaluować poglądy). Jednakże nie byłem do końca pewien istnienia takiego słowa i sprawdziłem w Internecie – okazuje się, że takowego nie ma, podobnie jak przewaluować oraz rewaluować. Czy istnieje zatem jakieś słowo pochodzące od ewaluować mające pożądane przeze mnie znaczenie? | |
| Ewaluacja to ‘ustalanie wartości i ceny czegoś; ocenianie, oszacowanie’ („Wielki słownik poprawnej polszczyzny” pod red. Andrzeja Markowskiego). W „Uniwersalnym słowniku języka polskiego” pod red. Stanisława Dubisza wyraz ten opatrzony jest kwalifikatorem ekonomiczny i raczej w takim sensie należy rozumieć jego znaczenie. Słowo rewaluować notowane jest m.in. w „Innym słowniku języka polskiego” pod red. Mirosława Bańki oraz w „Uniwersalnym słowniku języka polskiego”. W drugim z wymienionych podaje się jeszcze wyraz zrewaluować, ale jego znaczenia są zbieżne z wyjaśnieniami dla słowa rewaluować. W obu słownikach na pierwszym miejscu rewaluowanie definiuje się jako podwyższenie wartości waluty. W drugim znaczeniu rewaluować oznacza ‘podnosić wartość czegoś, przywrócić, przywracać wartość czegoś’ („Uniwersalny słownik języka polskiego”). Drugie znaczenie oznaczone jest kwalifikatorami książkowe oraz przenośne. W „Wielkim słowniku poprawnej polszczyzny” termin rewaluacja odnosi się tylko i wyłącznie do wzrostu siły waluty. Podane słowa nie są zatem zbyt fortunne w przytoczonym kontekście (rewaluować poglądy). Słowo przeewaluować można uzasadnić słowotwórczo: przedrostek prze- jest w języku polskim stosowany m.in. do określenia czynności, którą wykonujemy na nowo (np. przedrukować, przemalować, przebudować, por. „Słownik języka polskiego” pod red. Elżbiety Sobol, „Inny słownik języka polskiego”). W żadnym z dotychczas wymienionych słowników wyraz przeewaluować jednak nie figuruje, dlatego należy ostrożnie podejść do kwestii, czy taka forma istnieje. Zamiast obco brzmiących derywatów wyrazu ewaluacja można użyć takich słów, jak np. przewartościować lub zrewidować. Przewartościować to ‘nadać czemuś inną wartość, doszukać się w czymś innych wartości, ocenić coś na nowo’ („Uniwersalny słownik języka polskiego”). Z kolei zrewidować to ‘poddać rewizji (ponownej ocenie, krytyce) dotychczasowe poglądy, poprzednie postanowienia’ („Słownik języka polskiego”). Barbara Matuszczyk | |
| Znaczenie | 2016-05-19 |
| Czy mógłbym prosić o weryfikację, która wersja zdania jest poprawna? 1. Tegoroczny projekt w przedszkolu specjalnym będzie pierwszym, jaki realizujemy w ramach nowej perspektywy finansowej. 2. Tegoroczny projekt w przedszkolu specjalnym będzie pierwszym, który realizujemy w ramach nowej perspektywy finansowej. | |
| Jak podaje „Uniwersalny słownik języka polskiego” pod red. S. Dubisza, jaki to zaimek przymiotny względny, który przyłącza do nadrzędnego rzeczownika zdanie rozwijające określające cechę charakteryzowanego obiektu, często w sposób porównawczy. Słownik podaje m.in. takie przykłady: W mieście była powódź, jakiej nie pamiętało starsze pokolenie. To najpiękniejsze widoki, jakie przyrodnikowi może ofiarować świat zwierząt. Widać wyraźnie, że zastąpienie zaimka jaki zaimkiem który zmienia sens pierwszego zdania, ponieważ przesuwa akcent ze znaczenia ‘to była wielka powódź, dawniej takiej nie było’ na ‘starsze pokolenie nie pamięta powodzi, która była w mieście’. Który to zaimek przymiotny względny przyłączający do nadrzędnego rzeczownika lub zaimka osobowego zdanie charakteryzujące określony i już zidentyfikowany obiekt. Wskazany wcześniej słownik podaje m.in. przykłady: Włóż tę koszulę, którą ci kupiłam na imieniny. Nawet ona, która nigdy nie występowała przeciwko niemu, tym razem przyłączyła się do protestu. Ci, którzy nie chcieli tańczyć, wzięli udział w kuligu. Jak widać, w wymienionych kontekstach nie powinno się zamieniać który na jaki. W „Nowym słowniku poprawnej polszczyzny” pod red. A. Markowskiego podano zasadę, którą należy się kierować w razie wątpliwości opisanych przez Pana: „[…] jeżeli w poprzedzającym kontekście można użyć zaimka ten, następuje po nim zaimek który. Np.: Wybraliśmy tego kandydata, który (nie: jaki) znał najwięcej języków. Chciałbyś chyba ten model drukarki, który (nie: jaki) widziałeś na targach. Jeżeli w zdaniu nadrzędnym może wystąpić zaimek taki — następuje po nim zaimek jaki. Np.: […] Były tu takie warunki, jakie (nie: które) miałam w dzieciństwie”. Słownik podaje też przykład: Wybrała taką melodię, jaką (nie: którą) matka bardzo lubiła. Jeśli zdanie to zawierałoby zaimek ten, sytuacja byłaby inna: Wybrała tę melodię, którą (nie: jaką) matka bardzo lubiła. W podanych przez Pana zdaniach można użyć każdego z zaimków, nie są to konteksty szczególnie nacechowane. Liczebnik porządkowy pierwszy można zastąpić zarówno zaimkiem który, jak i jaki, bo należy do tych, które mają odmianę przymiotnikową. Doradzałabym jednak użycie który, bo za pomocą tego właśnie zaimka pytamy o liczebniki porządkowe. | |
| Znaczenie | 2016-05-04 |
| Jaka jest równica między wyrazami prowadzić i kierować? Czy w jednym wypadku możemy powiedzieć wyłącznie prowadzić, a w innym wyłącznie kierować? | |
| „Wielki słownik poprawnej polszczyzny PWN” podaje 5 znaczeń czasownika kierować i aż 7 czasownika prowadzić. Ze względu na tę różnorodność znaczeniową nie zawsze wymienione słowa mogą być stosowane wymiennie. Czasowniki te są tożsame w pełni jedynie w jednym znaczeniu: ‘prowadzić pojazd, sterować urządzeniem’, np. prowadzi samochód, kieruje samochodem. Niekiedy występują w zbliżonych znaczeniach: 1) ‘wskazywać drogę’, 2) ‘zarządzać’, 3) ‘być przyczyną czegoś’, jednak w ich obrębie nie mogą być swobodnie wymieniane. Jest to związane z detalami różnicującymi poszczególne znaczenia pary wyrazów kierować – prowadzić: 1) ‘wytyczać komuś kierunek w przestrzeni lub działaniu’ – ‘zmierzać wraz z kimś, wskazując drogę’, np. Portier kierował gości do auli (= portier nie szedł z ludźmi). Portier prowadził gości do auli (= portier szedł z ludźmi). W kolejnym przypadku: 2) ‘zarządzać, przewodniczyć, rządzić’ – ‘zarządzać, kierować jakąś działalnością, zajmować się czymś’, np. kierował badaniami, prowadził badania. Trzecie znaczenie dotyczy czasownika wyłącznie w 3. osobie: 3) ‘powodować kimś, czymś, być przyczyną czegoś’ – ‘w odniesieniu do czynności: być przyczyną czegoś’, np. Tomkiem kierowała litość. Palenie prowadzi do rozwoju różnych chorób. W tych obszarach znaczeniowych wybór określonego czasownika zmienia sens zdań. Czasownik kierować może także występować w znaczeniu ‘powodować kształcenie się kogoś w konkretnym zawodzie’, jednak ma ono charakter przestarzały, por. Anzelm kieruje się na kupca, czy tam na przedsiębiorcę. Słyszałem, że któryś z pańskich kolegów na aktora się kieruje? („Słownik języka polskiego”, red. W. Doroszewski). Czasownik prowadzić ma jeszcze trzy znaczenia: 1) ‘wykonywać, realizować, kontynuować coś’, 2) wyłącznie w 3. osobie ‘być przejściem do czegoś, być skierowanym do czegoś’ oraz 3) ‘przodować w jakiejś klasyfikacji, zwyciężać, mieć nad kimś przewagę’. A zatem mimo pozornego podobieństwa czasowniki te w większości kontekstów nie mogą występować jako synonimy. Katarzyna Krulicka | |
| Znaczenie | 2016-04-16 |
| Czy poprawne jest słowo odkłamać? | |
| Czasownik odkłamać — odkłamywać jest poprawny, notowany w „Uniwersalnym słowniku języka polskiego” pod red. Stanisława Dubisza z kwalifikatorem książkowy, jego znaczenie to: «pozbawić (pozbawiać) coś elementów kłamstwa, sprostować (prostować) zafałszowane fakty, wydarzenia, interpretacje». Można więc np. odkłamywać losy bohaterów, przeszłość, obiegową opinię. Wyraz ten notowany był wcześniej w powojennym „Słowniku języka polskiego” pod red. Witolda Doroszewskiego z definicją «pozbawić elementów kłamstwa, oczyścić z nagromadzonych (tradycyjnie) kłamstw; odwołać kłamstwo» (na ilustracji, zob. też http://doroszewski.pwn.pl/haslo/odk%C5%82ama%C4%87). W starszych słownikach nie ma odkłamać, można jedynie znaleźć ślad tego czasownika w „Słowniku języka polskiego” Samuela Bogumiła Lindego z początków XIX wieku, co ciekawe – w całkiem innym niż dziś znaczeniu: «wzajemnie kogo łżyć». | |
| Znaczenie | 2016-03-25 |
| Dzień dobry, czy poprawne jest użycie wyrazu wygłosiła w zdaniu Kolejną prezentację wygłosiła Pani...? Serdecznie dziękuję. | |
| W zdaniu tym razi połączenie wyrazów dwóch pól znaczeniowych – jeden odnosi się do zmysłu słuchu, drugi do wzroku. Wygłaszać można odczyt, przemówienie, wykład; prezentacja to ‘wystawienie czegoś na widok publiczny; demonstracja, prezentowanie, zaprezentowanie, pokaz’, np. Odbyła się prezentacja nowego modelu śmigłowca (podaję definicję i przykład za „Uniwersalnym słownikiem języka polskiego” pod red. S. Dubisza). Jak mówić o sytuacji, gdy mamy do czynienia jednocześnie z przekazem słuchowym i wzrokowym? Z taką sytuacją mamy np. do czynienia w zdaniach typu Dokonano prezentacji nowego kolegi – ktoś mówi o koledze, którego widzimy. Ale proszę zauważyć, że przy prezentacji pojawia się czasownik dokonać, ma on treść ogólną, mieszczącą oba kody – wzrokowy i słuchowy. Jak mówić o praktyce wykładu wspomaganego prezentacją? Można by tu użyć czasowników: przedstawić, pokazać, zademonstrować, zatem takich, które są w stanie „ogarnąć” swym znaczeniem dwie czynności – wykładu oraz pokazu. W zdaniu z pytania najlepiej zastąpić czasownik wygłosić czasownikiem przedstawić. | |
| Znaczenie | 2016-03-22 |
| Mam czworo dzieci: córka 5 lat, syn 4 lata, syn 3 lata i córka 2 lata. Czy przedstawiając córkę 2-letnią, powinienem powiedzieć najmłodsza córka czy młodsza córka? Moim zdaniem młodsza, bo są tylko dwie córki, ale znajomi twierdzą, że najmłodsza też jest poprawna. A co Wy sądzicie? | |
| Młodszym jest się od kogoś, mamy tu wiec do czynienia z sytuacją porównywania dwóch osób. Forma najmłodszy odnosi się do najmniej leciwej osoby w zbiorze składającym się z co najmniej trzech osób: 1) osoby najstarszej z grupy, 2) osoby w wieku pośrednim, czyli młodszej od najstarszej i starszej od najmłodszej oraz 3) osoby najmłodszej z grupy. W polszczyźnie mamy przymiotnik średni występujący w znaczeniu «znajdujący się pośrodku między małym a dużym; także: pośredni pod względem miary, objętości, ilości, siły, wielkości itp.» (można powiedzieć np. być średnim dzieckiem w rodzeństwie, średni syn). Jeśli ma Pan dwie córki, to jedna jest starsza, a druga młodsza. Jeśli mówilibyśmy o wszystkich Pana dzieciach, to wymienilibyśmy najstarsze dziecko, młodsze dzieci, najmłodsze dziecko. Sądzę, że określenie najmłodsza córka jest nieprecyzyjne, bo sugeruje, że ma Pan co najmniej trzy córki. Oczywiście znajomi, którzy znają liczebność Pana potomstwa, nie będą wprowadzani w błąd, bo zrozumieją, że mamy na myśli sens ‘najmłodsza z rodzeństwa’. Warto jednak mieć na uwadze, że do odczytania takiego właśnie sensu potrzebna jest wiedza pozajęzykowa, znajomość na stopie prywatnej. | |
| Znaczenie | 2016-03-22 |
| Która forma jest poprawna: pierogi z serem i z grzybami czy pierogi z serem i grzybami. Czy jest jakaś różnica? | |
| Pewna różnica jest. Można uznać, że połączenie pierogi z serem i grzybami oznacza pierogi wypełnione mieszaniną dwóch wymienionych składników, a pierogi z serem i z grzybami to dwa rodzaje pierogów – jedne z nich zawierają ser, a drugie grzyby. Gramatycznie obie wymienione w pytaniu konstrukcje są poprawne. Kulinarnie pewnie także możliwe jest połączenie sera i grzybów, o czym świadczą liczne przepisy łatwo dostępne na stronach internetowych. | |
| Znaczenie | 2016-03-22 |
| Czy zdanie gąbka wsiąka wodę jest prawidłowe? | |
| Zdanie to nie jest poprawne. Woda może wsiąkać w gąbkę, a gąbka może wodą nasiąkać lub wodę pochłaniać, wchłaniać, albo też – jeśli użyjemy terminu z dziedziny chemii i fizyki – absorbować. Wsiąkać to czasownik, za pomocą którego mówimy o cieczach: « przenikać w głąb czegoś, wsączając się lub nasączając coś», np. Woda wsiąkła w ziemię. Atrament wsiąka w papier. Wchłonąć to fizyczne lub fizjologiczne określenie dotyczące ciała stałego lub tkanki: «wessać coś, nie pozostawiając nic na zewnątrz; resorbować»: Bibuła wchłonęła atrament. Sucha ziemia wchłania wilgoć z powietrza. Treść pokarmowa jest wchłaniana przez ścianki jelita. Podobne znaczenie ma czasownik pochłonąć – «wciągnąć w siebie, wessać do wnętrza; wchłonąć». Absorbować w chemii i fizyce oznacza «wchłaniać, pochłaniać, np. gazy, ciecze, promieniowanie». | |
| Znaczenie | 2016-03-22 |
| Co znaczy słowo mitromania? | |
| W polszczyźnie nie ma takiego słowa. Być może nastąpiła pomyłka i chodzi o mitomanię, czyli określenie z dziedziny medycyny i psychologii: «chorobliwa skłonność do zmyślania i opowiadania nieprawdziwych, fantastycznych historii, zwłaszcza o sobie» („Uniwersalny słownik języka polskiego” pod red. S. Dubisza). Na stronach internetowych widnieje forma z pytania, lecz jest to pisana wielką literą nazwa własna – Mitromania jest nazwą jaskini na włoskiej wyspie Capri (Grotta di Matromania lub Mitromania, Matrimonio, zob. artykuł z Wikipedii). | |