| Etymologia | 2006-05-18 |
| Jaka jest etymologia słowa baśń? | |
| Baśń w znaczeniu podobnym do dzisiejszego funkcjonowała już w XV wieku. Oznaczała wówczas 'wiersz, bajkę' (F. Sławski, Słownik etymologiczny języka polskiego, t. 1-5, Kraków 1952-1982) lub 'opowiadanie o treści fantastycznej' (W.Boryś, Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków 2005). Dialekty określały w ten sposób także 'kłamstwo, nieprawdę, plotki'. Forma baśń zbudowana jest z praindoeuropejskiego rdzenia bhā- ‘mówić’ i przyrostka -snь, budującego takie konstrukcje, jak pieśń (por. prasłowiańskie pěti 'śpiewać' + -snь) czy waśń oraz podobne im da-ń, przyja-źń, boja-źń. Rdzeń bhā- jest podstawą słowotwórczą czasownika bajać w znaczeniu ‘mówić’ (por. prasłowiańskie bajati ‘mówić’), ale też ‘rozprawiać’, ‘pleść’ lub ‘gadać’, ‘ględzić’, także - jak w językach południowosłowiańskich – ‘czarować’, ‘wróżyć’ bądź ‘zamawiać chorobę’. Także forma bajdurzyć, czyli ‘pleść głupstwa’ zbudowana jest w oparciu o ten rdzeń; następuje po nim ekspresywny przyrostek -ura. A. Bańkowski w Etymologicznym słowniku języka polskiego wywodzi słowo bajdurzyć od (opartego na tym samym rdzeniu bhā-) czasownika badać, czyli 'bóść' lub 'kłuć' (zapewne złymi słowami). Katarzyna Mazur | |
| Etymologia | 2006-02-18 |
| Skąd pochodzi nazwa miasta Mysłowice? | |
| Nazwa Mysłowice pochodzi od nazwy osobowej Mysł (skrót od staropolskich imion złożonych Przemysł lub Myślibór); potomków Mysła nazywano Mysłowicami, tak też zaczęto określać miejscowość, w której Mysłowice mieszkali (zob. M. Malec, Słownik etymologiczny nazw geograficznych Polski). Katarzyna Wyrwas | |
| Etymologia | 2006-02-07 |
| Skąd pochodzi nazwa miasta Jaworzno? | |
| Jaworzno pochodzi od rzeczownika jawor (drzewo) z dodanym przyrostkiem -no (z prasłowiańskiego *-ьno) i oznaczało ‘miejsce, gdzie rosną jawory’ (zob. M. Malec, Słownik etymologiczny nazw geograficznych Polski). Katarzyna Wyrwas | |
| Etymologia | 2006-01-30 |
| Spotkałem się w Internecie z informacją, iż niemieckie słowo kwarc (Quartz) pochodzi od polskiego twardziec, jednak nigdzie nie mogę tego potwierdzić. Żaden ze słowników nie wspomina, aby słowo to pochodziło z języka polskiego, a w końcu informacja o tym, że jakieś słowo dostało się do danego języka za pośrednictwem innego języka jest zawsze odnotowane? | |
| Rzeczownika twardziec nie odnotowuje żaden słownik historyczny, jest wyłącznie w Słowniku etymologicznym języka polskiego A. Brücknera, a za nim powtarza je Etimologičeskij slovar’ russkogo jazyka Maksa Fasmera. Rzeczownik ten można uznać za formację potencjalną, mogła bowiem (po palatalizacji spółgłoski d > dź oraz zaniku i wokalizacji odpowiednich jerów ь > e, ъ > Ø) istnieć jako staropolski fonetyczny kontynuant prasłowiańskiego *tvrьdьcъ pochodnego od ogólnosłowiańskiego przymiotnika *tvrьdъ ‘twardy’ (por. polskie twardy, czeski i słowacki tvrdý, rosyjski твёрдый itd.). Warto jednak zauważyć, że Brückner pisze „niby twardziec”, poprzedza zatem ów twardziec partykułą niby, która w polszczyźnie wyraża dystans mówiącego wobec sądu uważanego przez nadawcę za nieprawdziwy, kwestionowanego. Etymologia znanego w wielu językach (np. w angielszczyźnie od połowy XVIII wieku) rzeczownika quartz i polskiego kwarc (staropolskie kwarzec) nie należy do szczególnie jasnych. Jak wynika z lektury polskich i obcych słowników etymologicznych, rzeczownik quartz ma niewątpliwie zachodniosłowiańskie korzenie. Niemiecki Quarz pochodzi od XIV-wiecznej średnio-wysoko-niemieckiej formy quarc lub też twarc, zwarc (por. The American Heritage Dictionary of the English Language, Chambers Dictionary of Etymology), która – jak pisze A. Bańkowski w Etymologicznym słowniku języka polskiego – powstała podobno w czeskich albo śląskich kopalniach i pochodzić może od gwarowej, małopolskiej formy kwardy o znaczeniu ‘twardy’ odnotowanej w Słowniku języka polskiego pod red. J. Karłowicza, A. Kryńskiego i W. Niedźwiedzkiego z początków XX wieku, w którym znaleźć można także gwarowe słowo kwarc o znaczeniu ‘każdy przedmiot twardy’. Podsumowując: kontynuant prasłowiańskiej formy *tvrьdъ, którym jest małopolskie gwarowe kwardy mógł być w XIV wieku zapożyczony za pośrednictwem średnio-wysoko-niemieckiego do języka niemieckiego, z niemieckiego zaś rozpowszechnił się wśród języków europejskich i ostatecznie w XVIII-XIX wieku wrócił do polszczyzny jako kwarc (por. K. Długosz-Kurczabowa Nowy słownik etymologiczny języka polskiego). Katarzyna Wyrwas | |
| Etymologia | 2006-01-24 |
| Skąd pochodzi nazwa miasta Sosnowiec? | |
| Sosnowiec pochodzi od rzeczownika sosna lub przymiotnika sosnowy i oznacza ‘miejsce, gdzie rosną sosny’; istniała w tym miejscu stara osada młyńska Sosnówka (zob. M. Malec, Słownik etymologiczny nazw geograficznych Polski). Katarzyna Wyrwas | |
| Etymologia | 2006-01-24 |
| Skąd pochodzi nazwa miasta Sławków? | |
| Sławków jest nazwą typu dzierżawczego i pochodzi od imienia Sławek (zdrobnienie od staropolskich imion złożonych Sławomir, Bogusław), do którego dodano przyrostek -ow-; Nazwa Sławków oznacza wieś, której właścicielem lub założycielem był człowiek nazywany Sławkiem (zob. M. Malec, Słownik etymologiczny nazw geograficznych Polski). Katarzyna Wyrwas | |
| Etymologia | 2006-01-16 |
| Proszę o etymologię słowa grzech. | |
| Obecność wyrazu grzech – o znaczeniu ‘przekroczenie nakazów religijnych lub obyczajowych; wina, uchybienie’ – potwierdzona jest przez źródła polskojęzyczne od XIV wieku. Jego prasłowiańska postać *grěxъ nie jest łatwa do objaśnienia na tle języka indoeuropejskiego, bowiem etymologia jest tu niejasna. F. Sławski (w Słowniku etymologicznym języka polskiego) wskazuje na rdzeń groi-so-, ten sam, co w litewskim słowie graižùs, czyli ‘kręty’ oraz w łotewskim grèizs – ‘krzywy’ . Natomiast A. Bańkowski (Etymologiczny słownik języka polskiego) wiąże omawiany leksem z praindoeuropejską formą czasownika *ghreis-, która odpowiada greckiemu chrîs- o znaczeniu ‘mazać’. Warto również zauważyć, iż ogólnosłowiański grzech powstał w okresie przedchrześcijańskim, na co wskazuje używanie omawianego wyrazu w znaczeniu ‘błąd, pomyłka, uchybienie’, zwłaszcza w związku ze słownictwem rolniczym i tkackim, np. polskie dialektalne grzecha, ogrzech, czyli ‘wolny pas w zasiewie na polu lub kawałek ziemi, który przez nieuwagę oracza nie został zaorany’ (W. Boryś Słownik etymologiczny języka polskiego). Joanna Przyklenk | |
| Etymologia | 2006-01-16 |
| Chciałabym się dowiedzieć, jaka jest etymologia wyrazu Europa. | |
| Europa to nie tylko nazwa naszego kontynentu, ale także nazwa osobowa, imię mitologicznej córki króla Tyru, w której zakochał się Zeus i uniósł ją na Kretę. Na pamiątkę cudzoziemki przybyłej z dalekiej Fenicji starożytni nazwali jej imieniem jedną z czterech części świata i oddawali jej cześć boską. Początkowo geograficzny termin Europa używany był przede wszystkim do nazywania Grecji, a do V wieku p.n.e. jego zakres rozszerzony został także na kraje północne. Omawiany leksem wywodzi się z greckich słów: eurys ‘szeroki’ i ops ‘twarz’. Niektórzy sądzą, że źródłosłowem dla Europy jest semickie gharoob lub erebu, które oznaczają zachód słońca. Joanna Przyklenk | |
| Etymologia | 2006-01-14 |
| Dzień dobry! Od jakiegoś czasu frapuje mnie zagadnienie pochodzenia w języku polskim wyrazu zdjęcie na określenie fotografii. Zagadką jest dla mnie o zdejmowanie czego chodzi. Po przemyśleniach doszedłem do tego, iż, być może, chodzi o zdjęcie obrazu rzeczywistości, tylko - dlaczego ten obraz jest zdejmowany?? Dlaczego tak zaczęto mówić, że ów obraz zostaje zdjęty z rzeczywistości?? Czy moje rozumowanie jest w ogóle poprawne??? Pozdrawiam serdecznie!!! | |
| Rzeczownik zdjęcie w znaczeniu ‘fotografia’ odnotowany jest – siłą rzeczy – dopiero w słownikach XX-wiecznych, ale był używany już w wieku XIX, czego dowodzi przykład Sami się w różnych pozach zdejmowaliśmy pochodzący z pamiętnika z lat 1863-1870 zamieszczony w Słowniku języka polskiego PAN pod red. W. Doroszewskiego (przy definicji zdejmować się – zdjąć się potocznie ‘fotografować jeden drugiego, dać się fotografować’). Znaczenia fotograficznego nie notuje jeszcze ani Słownik języka polskiego S. B. Lindego, wydany w latach 1807-1814, ani Słownik języka polskiego pod red. A. Zdanowicza (i in.), wydany w Wilnie w 1861 r. (stąd jest to tzw. Słownik wileński), który pod hasłem zdjęcie zamieszcza definicję ‘sam wizerunek narysowany z czego’. Dopiero w wydanym w 1927 roku VIII tomie Słownika języka polskiego (tzw. warszawskiego) pod red. J. Karłowicza, A. Kryńskiego i W. Niedźwiedzkiego natknąć się – oprócz definicji „rysowniczej” ‘rysunek wprost z osoby, z przedmiotu zrobiony, plan miejscowości w takiż sposób sporządzony’ z przykładem Gieologiczne (tak!) zdjęcia kraju prowadzone będą dalej – znaleźć można połączenie zdjęcie fotograficzne z definicją ‘fotografia kogo, czego’. Pod czasownikowym hasłem zdjąć w jednym ze znaczeń czytamy natomiast, iż w znaczeniu fotograficznym istniało połączenie zdjąć fotografię z kogo, z czego ‘sfotografować kogo, co, sportretować zapomocą (tak!) fotografii, dokonać zdjęcia fotograficznego, odfotografować kogo, co’ oraz dla czasownika zdjąć się znaczenie fotograficzne ‘odfotografować się’ z przykładem U kogoś się zdejmowała?. Słownik języka polskiego PAN pod red. W. Doroszewskiego traktuje fotograficzne znaczenie zdjąć jako użycie potoczne ‘robić zdjęcie, fotografować’, np. Zostałem zdjęty w dwóch pozach: en face i z profilu (1908), inne przykłady pochodzą z lat 1900 i 1936, słownik ten notuje także przestarzałe już ówcześnie znaczenie ‘robić szkic, plan czego, dokonywać pomiarów; odtwarzać’ z przykładami z listów Sienkiewcza: Chciałby także być malarzem i zdejmować widoki górskie, Słowackiego: Goethe najgrzeczniej ich przyjął i prosił Mickiewicza, żeby mu pozwolił kazać zdjąć jego portret, z prozy Adolfa Dygasińskiego żyjącego w latach 1839-1902: Muszę zdjąć rysunek z tych sklepów na podcieniach i inne. Z przytoczonych definicji i przykładów jasno wynika, że zdjęciem, zdejmowaniem pierwotnie nazywano (jak Pan słusznie sądzi) jedynie wierne odwzorowanie rzeczywistości za pomocą rysunku, następnie zaś – po wynalezieniu i upowszechnieniu techniki fotograficznej – nazwę tej czynności przeniesiono na nową technikę utrwalania obrazu świata. Katarzyna Wyrwas | |
| Etymologia | 2005-12-30 |
| Skąd wziął się wyraz stryj? | |
| Leksem stryj w znaczeniu ‘brat ojca’ pojawia się w polszczyźnie XIV wieku i jest wyrazem ogólnosłowiańskim. Wywodzi się z prasłowiańskiego *strъjь // *stryjь. Jest to najprawdopodobniej kontynuacja tego samego rdzenia, który występuje także w łacińskim pater. Oto praindoeuropejski człon *ptr- przeszedł w *str-. Joanna Przyklenk | |
| Etymologia | 2005-12-30 |
| Jaka jest etymologia słowa żółw? | |
| Rzeczownik żółw – obecny w polszczyźnie od XV stulecia – występował w staropolskiej dobie obocznie do postaci żełw i oznaczał także ‘ślimaka’ oraz ‘gatunek ropuchy’. Ów ogólnosłowiański leksem miał w prasłowiańszczyźnie formę *žely, želъve i stanowił dokładny odpowiednik greckiego khélys ‘żółw’. Bazą był tu najprawdopodobniej praindeuropejski rdzeń ghelû- o znaczeniu ‘zielony, żółty’. Wiesław Boryś stawia tezę, iż zwierzę nazwano tak od barwy pancerza (W. Boryś, Słownik etymologiczny języka polskiego). Joanna Przyklenk | |
| Etymologia | 2005-12-27 |
| Proszę o wyjaśnienie powstania nazwy Biskupin. Wszędzie jest dużo wiadomości o historii tej miejscowości, ale nie mogę znaleźć, w jaki sposób powstała ta nazwa. Dziękuję. | |
| Biskupin wiąże się etymologicznie z rzeczownikiem biskup, który za pośrednictwem staroczeskiego słowa biskup przejęty został z niemieckiego biskof. Nazwa miejscowa wskazuje na przynależność określanej nią miejscowości do biskupstwa. Joanna Przyklenk | |
| Etymologia | 2005-12-22 |
| Skąd pochodzi nazwa Inowrocław? | |
| Nazwa miasta Inowrocław pierwotnie miała brzmienie Juni Włodzisław, pochodzi bowiem od wyrazów jun ‘młody, nowy’ i Włodzisław. Włodzisław był dawną nazwą dzisiejszego Włocławka, stąd można powiedzieć, że Inowrocław był niegdyś Nowym Włocławkiem). W pierwotnym zestawieniu Juni Włodzisław zaszły jednak tak duże zmiany fonetyczne, że trudno dziś w num ów Włocławek odszukać. W efekcie owych zmian po przekształceniu początkowego ju- w ji-, a następnie i i- powstało złożenie z środkowym łączącym -o-: Inowłodzisław, w której z kolei nastąpiło zredukowanie wewnętrznego i owocujące powstaniem formy Inowłodzsław, a następnie zmiana (upodobnienie pod względem dźwięczności) grupy spółgłoskowej dzs na cs oraz uproszczenie trudnego do wymówienia cs w c. W tak powstałej nazwie Inowłocław doszło ostatecznie do odpodobnienia dwu głosek ł, z których pierwsza została zastąpiona przez r (por. M. Malec Słownik etymologiczny nazw geograficznych Polski). Katarzyna Wyrwas | |
| Etymologia | 2005-12-22 |
| Jaka jest etymologia słów stolarz i ręcznik? | |
| Stolarz jest znanym od XV wieku wyrazem pochodnym od rzeczownika stół. Co do wyrazu ręcznik, to z etymologicznego punktu widzenia pochodzi on od przymiotnika ręczny (por. np. W. Boryś Słownik etymologiczny języka polskiego), ręczny natomiast od rzeczownika ręka, jednak z punktu widzenia słowotwórczego można ręcznik współcześnie analizować jako formę odrzeczownikową. Katarzyna Wyrwas | |
| Etymologia | 2005-12-22 |
| Bardzo proszę o wyjaśnienie powstania nazwy Kruszwica. | |
| Kruszwica to nazwa pochodząca od wyrazu kruszwa (krusza), który jest północnopolską odmianą rzeczownika grusza, znaną też w dialektach oraz w języku górnołużyckim. Nazwę miejscową utworzono przez dodanie przyrostka słowotwórczego -ica (por. M. Malec Słownik etymologiczny nazw geograficznych Polski). Katarzyna Wyrwas | |
| Etymologia | 2005-12-15 |
| Skąd pochodzi nazwa miasta Tuchola? Dziękuję. | |
| Nazwa ta, notowana w źródłach od XIII wieku, pochodzi od rdzenia tuch- // tęch-, który występuje także w wyrazie stęchły (prasłowiańskie *tuchlъ ‘stęchły, zgniły’), co wskazuje, że dawniejszą osadę założono na miejscu podmokłym z roślinnością bagienną o charakterystycznym stęchłym zapachu (por. M. Malec Słownik etymologiczny nazw geograficznych Polski). Katarzyna Wyrwas | |
| Etymologia | 2005-12-12 |
| Witam serdecznie. Bardzo proszę o podanie etymologii wyrazu golf (w znaczeniu swetra z kołnierzem zawijanym). Czy ma coś wspólnego z grą w golfa? Pozdrawiam. Tomasz. | |
| Na początku był angielski golf – nazwa kija do uderzania piłki (pokrewny do holenderskiego kolf i niemieckiego ‘Kolbe ‘kolba’), później była nazwa gry, następnie Francuzi od nazwy gry golfem nazwali część ubioru: bluzę sportową z wełnianego trykotu do gry w golfa, później z kolei nazwa ta przeszła na typ swetra z charakterystycznym kołnierzem, a potem na nazwę samego kołnierza. Warto także wiedzieć, że od nazwy gry powstała nie tylko nazwa swetra, w 1. połowie XX wieku znane były bowiem także golfy ‘rodzaj spodni sportowych’ przejęte za niemieckim golf-hose ‘bufiaste spodnie sportowe sięgające do połowy łydek (do gry w golfa), krótka spódnica sportowa’, była to także nazwa półbutów o specjalnie wykrojonej przyszwie ozdobionej dziurkowaniem (por. definicje w Wielkim słowniku wyrazów obcych PWN pod red. M. Bańki, Etymologicznym słowniku języka polskiego A. Bańkowskiego oraz Słowniku języka polskiego PWN pod red. W. Doroszewskiego). Katarzyna Wyrwas | |
| Etymologia | 2005-11-28 |
| Julian Tuwim w wierszu Figielek wykorzystał współbrzmienia słów, które mają wspólną etymologię i takich, które nie. Czy słusznie podejrzewam, że do tych ostatnich należą kura - kurzyło, zając - zajęczał, kurczę - skurczyło? | |
| Podejrzenia te są jak najbardziej słuszne. Katarzyna Wyrwas | |
| Etymologia | 2005-11-28 |
| Bardzo proszę o podanie etymologii słowa biografia, dziękuję. | |
| Biografia to wyraz złożony z dwóch elementów o greckim pochodzeniu. Składnik początkowy bio- pochodzi od greckiego rzeczownika bíos o znaczeniu ‘życie’, druga część tego wyrazu pochodzi od greckiego czasownika gráphein oznaczającego ‘skrobać; rytować; rysować; pisać’, który w zmienionej formie (-graf-, -grafia, grafo-) występuje w złożeniach w znaczeniu ‘dotyczący pisania, zapisu, rysowania, ilustracji, przedstawiania, nauki opisowej itd.’, np. choreograf, geografia, grafolog (zob. W. Kopaliński Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych). Katarzyna Wyrwas | |
| Etymologia | 2005-11-23 |
| Proszę o wyjaśnienie etymologii słowa biedny. | |
| Przymiotnik biedny – zaświadczony w języku polskim od XVII wieku – wywodzi się od rzeczownika bieda, którego prasłowiański źródłosłów najprawdopodobniej miał następującą postać: *běda. Natomiast wyrazem motywującym dla tegoż rzeczownika był czasownik *běditi, oznaczający ‘zmuszać, skłaniać, zwyciężać’. Wiesław Boryś w Słowniku etymologicznym języka polskiego wskazuje na takie zmiany znaczeniowe wyrazu bieda: ‘przymus, konieczność’ → ‘stan godny pożałowania, nieszczęście, niedola, cierpienie’ → ‘ubóstwo, nędza’. Warto również zaznaczyć, iż leksem bieda w znaczeniu ‘niedostatek, ubóstwo’ charakterystyczny jest dopiero dla polszczyzny siedemnastowiecznej. Wcześniej, jako wykrzyknik wyrażający grożące komuś niebezpieczeństwo, funkcjonuje w ciągu XV wieku równolegle do formy biada. Joanna Przyklenk | |