| Etymologia | 2005-11-23 |
| Jaka jest etymologia słów włosy, włos? | |
| Wyraz włos, charakteryzujący się ogólnosłowiańskim zasięgiem, w polszczyźnie poświadczony jest od XIV stulecia. Wywodzi się od prasłowiańskiej formy *volsъ, bliskiej awestyjskiemu rdzeniowi varesa- oznaczającemu ‘włos człowieka i zwierzęcia (zwłaszcza na głowie)’. Joanna Przyklenk | |
| Etymologia | 2005-11-23 |
| Szanowni Państwo! Chciałabym dowiedzieć się, jaka jest etymologia słowa skrzypce? Pozdrawiam serdecznie - Katarzyna z Krakowa | |
| Nazwa strunowego instrumentu muzycznego skrzypce pochodzi od formy skrzypieć. Początkowo czasownik ów dał podstawę dla funkcjonujących w XV wieku określeń: skrzypica, skrzypice. Omawiane verbum ma zasięg ogólnosłowiański, por. np. w języku czeskim – skřípět; w rosyjskim – skripét’ ; w prasłowiańskim - *skripěti / škripati. Joanna Przyklenk | |
| Etymologia | 2005-11-15 |
| Skad pochodzi francuskie słowo santé oraz angielskie health? | |
| Rzeczownik francuski santé ‘zdrowie’ ma rodowód łaciński, wywodzi się od rzeczownika sanitatem, czyli formy accusatiwu od sanitas, sanitatis, a to z kolei od przymiotnika sanus w znaczeniu ‘zdrowy na ciele i umyśle’ (Grand Larousse de la langue française, ed. L. Guilbert, Paris 1977; O. Bloch, W. von Wartburg Dictionaire étymologique de la langue française, Paris 1975). Angielskie health pochodzi od staroangielskiego hāl o znaczeniu ‘zdrowy, cały’, a ta z kolei od germańskiej formy *hailithō, która ma swe korzenie w praindoeuropejskim rdzeniu *kailo- o podobnym znaczeniu (The American Heritage Dictionary of the English Language). Katarzyna Wyrwas | |
| Etymologia | 2005-11-12 |
| Jaka jest etymologia słowa macierzyństwo? | |
| Macierzyństwo w znaczeniu ‘bycie matką’ (podobne do fr. maternité, niem. mutterschaft) utworzono w XVI wieku przez dodanie przyrostka -stwo do przymiotnika macierzyński (znanego od początków XVI wieku), który z kolei pochodzi od używanej w XIV-XV wieku formy przymiotnika dzierżawczego macierzyn(y) ‘związany z matką, należący do matki’, którą zastąpił. Przymiotnik macierzyn(y) wywodzi się od staropolskiego rzeczownika macierz ‘matka’, mającego w mianowniku lp. formę mać (używanej jeszcze w gwarach, w języku ogólnym natomiast tylko jako składnik przekleństw), pochodzącego od prasłowiańskich form *mati, matere (zob. W. Boryś Słownik etymologiczny języka polskiego, A. Bańkowski Etymologiczny słownik języka polskiego). Katarzyna Wyrwas | |
| Etymologia | 2005-11-09 |
| Jaka jest etymologia słowa apostille? | |
| Zanim powiemy o etymologii, warto objaśnić znaczenie tego wyrazu. Apostille to dołączane do dokumentu jednolite poświadczenie autentyczności dokumentu, podpisu, charakteru działania podpisującej osoby czy tożsamości pieczęci, którą dokument jest opatrzony. Zgodnie z Konwencją Haską z 1961 r. znoszącą wymóg legalizacji zagranicznych dokumentów urzędowych dokument opatrzony klauzulą apostille może być wykorzystywany w obrocie prawnym za granicą bez jakiegokolwiek dalszego poświadczania. W Polsce organem uprawnionym do poświadczania dokumentów klauzulą apostille jest Ministerstwo Spraw Zagranicznych. Rzeczownik apostille odnotowany jest w The Oxford English Dictionary (ed. J. A. Simpson, E. S. C. Weiner, Oxford 1991) z definicją ‘notatka na marginesie, uwaga, komentarz lub adnotacja’, ale współcześnie najbardziej znany jest w znaczeniu prawnym jako ‘poświadczenie’. Wyraz ten został do angielszczyzny zapożyczony z języka francuskiego, w którym był znany od końca XV wieku w znaczeniu ‘adnotacja’, a współcześnie oznacza ‘dopisek na marginesie oraz dopisek polecający, np. na podaniu itp.’. Francuska forma apostille pochodzi ze starofrancuskiego połączenia cząstki à- i wyrazu postille, a to z kolei z średniowiecznej łacińskiej formy postilla będącej połączeniem słów post illa (verba textus) ‘po tych (słowach)’ (Grand Larousse de la langue française, ed. L. Guilbert, Paris 1977; O. Bloch, W. von Wartburg Dictionaire étymologique de la langue française, Paris 1975). Katarzyna Wyrwas | |
| Etymologia | 2005-11-04 |
| Chciałabym się dowiedzieć czegoś o nauce, jaką jest etymologia. Na czym ona polega? | |
| Etymologia to dział nauki zajmujący się pochodzeniem wyrazów. Termin ten został zapożyczony z języka greckiego etymología, a jego poszczególne człony znaczą: etymo- od gr. étymos – ‘prawdziwy’ oraz -logia od gr. lógos – ‘słowo, wypowiedź’. Podstawowym zadaniem etymologii jest objaśnianie pochodzenia konkretnego wyrazu oraz jego znaczenia. Badania tego typu zmierzają do rozpoznania i opisania procesów językowych, które zachodziły przed setkami, a nawet tysiącami lat! To powoduje, że ustalenia na temat pochodzenia danego wyrazu często są niejednoznaczne, a czasem wręcz niemożliwe okazuje się objaśnienie genezy poszczególnych słów. Joanna Przyklenk | |
| Etymologia | 2005-10-31 |
| Skąd pochodzi nazwa miasta Dąbrowa Górnicza? | |
| Dąbrowa Górnicza pochodzi od rzeczownika dąbrowa ‘las liściasty z „”przewaga dębów’; drugi człon tej nazwy pochodzi od przymiotnika górniczy (zob. M. Malec, Słownik etymologiczny nazw geograficznych Polski). Katarzyna Wyrwas | |
| Etymologia | 2005-10-28 |
| Jaka jest etymologia nazwy regionu Podkarpacie? | |
| Podkarpacie etymologicznie wiąże się ze słowami pod i Karpaty. Prefiks pod- tworzący rzeczowniki odrzeczownikowe został przejęty do polszczyzny ze wzorów obcych (por. niem. unter-, fr. sous-). Natomiast pochodzenie nazwy Karpaty jest o wiele trudniejsze do wyjaśnienia. Przypuścić można, że słowo to zostało uformowane od nazwy ludu Karpów, którzy w II i III wieku n.e. zamieszkiwali południowe stoki Karpat. Niektórzy badacze uważają owych Karpów za Słowian i wywodzą ich nazwę od wyrazów: garb, hrb. Jeśli byłby tu rodowód słowiański, można by się dopatrywać związków między słowem Karpaty a rzeczownikiem karpa oznaczającym ‘coś wypukłego, wystającego’ (*kŗpa od czasownika *kŗpěti ‘być wypukłym; wystawać’), który charakteryzował się rzadkim występowaniem i regionalnym zasięgiem w Polsce wieku XVI, XVII i XVIII. Śladem tego słowa jest gwaryzm mazowiecki karpaty o znaczeniu ‘nierówny, pełen karp’ i karpić się – ‘o ziemi: zbijać się w grudy’. Jednak słowiański charakter ludu Karpów nie jest taki oczywisty. Inni badacze widzą w nich bowiem ród celtycki, a w języku celtyckim były obecne: carp, crap, grob oznaczające ‘skałę’ oraz aith, aigh – tj. ‘wysoki’. Przy takim ujęciu słowo Karpath oznaczałoby ‘wysoką skałę, wysokie pasmo górskie’ (por. Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, tom 3). Zdaniem Stanisława Rosponda, Karpaty oraz Karkonosze mogą mieć bardzo starą metrykę językową – sięgającą aż 10 tysięcy lat wstecz – i związaną z przedindoeuropejskim wyrazem cara – ‘kamień’. W tym spostrzeżeniu możemy zatem upatrywać przyczyn naszej bezsilności etymologicznej. Przypomnijmy wszak, że w nazwach geograficznych – rzecznych oraz górskich – obecne są ślady prastarych, często przedsłowiańskich struktur nazewniczych i dlatego też nie zawsze można je zinterpretować (S. Rospond, Gramatyka historyczna języka polskiego, Warszawa 1971). Joanna Przyklenk | |
| Etymologia | 2005-10-28 |
| Jaka jest etymologia nazwy Tarnobrzeg? | |
| Nazwa miejscowa Tarnobrzeg pochodzi od nazwiska Stanisława Tarnowskiego, kasztelana sandomierskiego, który w 1593 roku założył miasto na terenie wsi Miechocin. Nazwa nie przyjęła się zbyt szybko, skoro zapisy z 1662 roku nie wymieniają miejscowości Tarnobrzeg, traktując ją jako małą wioskę należącą do Dzikowa. Pierwszy człon omawianej nazwy miejscowej Tarno- (od Tarnowskiego) połączony został z elementem -brzeg, wskazującym na nadwiślańskie położenie miasta. Kazimierz Rymut w Nazwach miast Polski (Wrocław 1987) zdecydowanie wskazuje na związek Tarnobrzega z geograficznym usytuowaniem miasta i z nazwiskiem jego założyciela. Natomiast Stanisław Rospond wysuwa także hipotezę, iż Tarnobrzeg mógł oznaczać brzeg Wisły porosły tarniną (por. Słownik etymologiczny miast i gmin PRL Wrocław 1984). Joanna Przyklenk | |
| Etymologia | 2005-10-28 |
| Jakie jest pochodzenie słowa zapach? Pozdrawiam, Marek S. | |
| Leksem zapach związany jest etymologicznie ze staropolskim czasownikiem zapachać (XV wiek) oznaczającym ‘wydzielać przyjemną woń’. Prasłowiańską bazą był zatem *paxati. Ciekawe, iż wyraz pachać w semantycznym bogactwie swych form ma też znaczenie – jakie odnotował M. Rej w Zwierzyńcu – ‘machać (kadzielnicą)’ od paxati – ‘machać skrzydłami’ (od serbskiego paxa – ‘skrzydło’). Joanna Przyklenk | |
| Etymologia | 2005-10-28 |
| Jaka jest etymologia nazwy rzeki Warta? | |
| Warta pochodzi od prasłowiańskiej formy *vŗ’t-. Obecna dziś cząstka -ar- to rezultat przekształceń sonantu ŗ’, który w pozycji przed t, d, s, z, n, r, ł przechodził w ar. Nazwa rzeki wiąże się ze staropolskimi leksemami: wart ‘prąd’; wartki; wartkość; wartować ‘przerzucać’; wartać (np. wrzecionem). Joanna Przyklenk | |
| Etymologia | 2005-10-28 |
| Bardzo proszę o podanie etymologii słowa przechadzka, pozdrawiam M.G | |
| Rzeczownik przechadzka poświadczony w języku polskim od XVI wieku oznaczał ‘spacer’ oraz ‘cienistą alejkę spacerową’. Uformowany został na wzór czeskiego prochāzka o tym samym znaczeniu. Bazą był czasownik przechadzać się (XIV wiek), którego trzon w prasłowiańszczyźnie miał prawdopodobnie taką postać *xadjati. Joanna Przyklenk | |
| Etymologia | 2005-10-28 |
| Jaka jest etymologia słowa zdrowie? | |
| Słowo zdrowie pochodzi od przymiotnika zdrowy, który występuje w polszczyźnie od samego początku. Jest to wyraz odziedziczony z języka prasłowiańskiego, w którym miał postać *sъdorvъ, co z kolei pochodzi z praindoeuropejskiej formy *sŭ-doruo- o znaczeniu ‘z dobrego drewna, pierwotnie zatem wyraz ten odnosił się do przedmiotów drewnianych, następnie zaś występował w znaczeniu ‘pełen sił, krzepki, niechory, zdrowy’ w odniesieniu do ludzi i zwierząt (por. W. Boryś Słownik etymologiczny języka polskiego). Do rdzenia zdrow- została dodana końcówka -e, co spowodowało włączenie go do odmiany rzeczownikowej. Na takiej samej zasadzie tworzy się nazwy abstrakcyjne od przymiotników, np. dobry - dobro, zły - zło, piękny - piękno. Mirosława Siuciak i Katarzyna Wyrwas | |
| Etymologia | 2005-09-22 |
| Gdzie mogę znaleźć etymologię nazw miejscowości? | |
| Etymologię nazw miejscowych prezentuje kilka słowników: S. Rospond, Słownik etymologiczny miast i gmin PRL, Wrocław 1984; K. Rymut, Nazwy miast Polski, Wrocław 1980; M. Malec, Słownik etymologiczny nazw geograficznych Polski, Warszawa 2003; S. Rospond, Słownik etymologiczny nazw geograficznych Śląska, Wrocław-Warszawa-Opole 1970-1991. Ponadto spis słowników onomastycznych omawiających pochodzenie nazw miejscowych zamieszczamy na stronie naszej Poradni. Katarzyna Wyrwas | |
| Etymologia | 2005-08-04 |
| Gdzie mogę znaleźć etymologię swojego nazwiska? | |
| Oto lista kilku przydatnych słowników onomastycznych (polecam zwłaszcza ten pierwszy): Rymut K., Nazwiska Polaków. Słownik etymologiczno-historyczny; Rospond S., Słownik geograficzny Śląska i nazwisk śląskich; S. Rospond, Słownik nazwisk śląskich; Słownik etymologiczno-motywacyjny staropolskich nazw osobowych, red. A. Cieślikowa i M. Malec. Spis słowników onomastycznych zamieszczamy na stronie naszej Poradni. Życzę miłej lektury. Katarzyna Wyrwas | |
| Etymologia | 2005-06-08 |
| Jakie jest pochodzenie słowa pizza? | |
| Nazwa tej popularnej i lubianej potrawy upowszechniła się oczywiście dzięki językowi włoskiemu, pochodzi od rzeczownika pizza o znaczeniu ‘placek, ciasto’. Nazwa ta może mieć germański rodowód, według Merriam-Webster’s Dictionary jest pokrewna do staro-wysoko-niemieckiegich form bizzo, pizzo 'kęs, kawałek’ oraz bizan ‘gryźć’. Katarzyna Wyrwas | |
| Etymologia | 2005-06-07 |
| Chciałabym dowiedzieć się, jaka jest etymologia słowa kontrakt. | |
| Rzeczownik kontrakt w znaczeniu ‘układ, umowa’ pojawia się w polszczyźnie od drugiej połowy XVI wieku jako zapożyczenie z łaciny contractus. W swym ogólnym sensie wyraz ten wiąże się ze ‘ściągnięciem w jedno’ od con-trahere. W nowszym użyciu omawiane słowo możemy uznać za przejęcie niemieckiego kontakt; por. ang. contract, franc. contrat; wł. contratto; hiszp. contrato. Joanna Przyklenk | |
| Etymologia | 2005-06-07 |
| Jaka jest etymologia słowa czesne? | |
| Leksem czesne ma ciekawą historię: jako ‘opłata za naukę, honorarium’, czyli we współczesnym sensie, pojawia się dopiero w XIX stuleciu. Jednak jest to wznowienie staropolskiego słowa czes(t)ne, występującego od XV do XVII wieku. W owym czasie było ono nazwą opłaty sądowej czy daru dla sędziego od strony wygrywającej w sprawie cywilnej. Rzeczownik ten utworzony został od przymiotnika czes(t)ny, czyli ‘uczciwy, zacny; honorowy, zaszczytny’, który z kolei – jako słowo ogólnosłowiańskie *čьstьnъ – wywodzi się od rzeczownika *čьstь, czyli cześć. W języku polskim wyraz czesny był stopniowo wypierany przez leksem cny, który jest bohemizmem. Joanna Przyklenk | |
| Etymologia | 2005-06-07 |
| Skąd się wzięła nazwa kurna chata? | |
| Wyraz kurny jako określenie chaty oznacza ‘dymny, zadymiony’, a kurna chata (1845 r., H. Rzewuski) to ‘dawna chata bez komina’. Przymiotnik ten – charakterystyczny dla obszaru północnosłowiańskiego – wywodzi się od czasownika *kuriti (kurzyć), a jego prasłowiańska postać to *kur-ьnъ. Joanna Przyklenk | |
| Etymologia | 2005-06-07 |
| Dzień dobry. Interesuje mnie etymologia wyrazu macocha. | |
| Rzeczownik macocha zaświadczony w polszczyźnie od XV wieku, a w swej obocznej postaci macecha od XIV stulecia, wywodzi się z prasłowiańskiej formy *matjĕxa, która natomiast pochodzi z przedsłowiańskiego praindoeuropejskiego rzeczownika złożonego *mat(er)-yēusā (dosłownie: ‘mater-virgo’). Początkowe znaczenie tego leksemu nie wiązało się ze współczesnym ‘dla dzieci nowa żona ojca, poślubiona po śmierci ich matki’, choć pewna zbieżność tu była obecna: ‘matka zastępcza’. Jak podaje A. Bańkowski w Etymologicznym słowniku języka polskiego, pierwotne znaczenie omawianego wyrazu należy wiązać z obowiązkiem, jaki spadał na młodsze siostry, gdy wydana za mąż starsza z sióstr zmarła, pozostawiwszy dziecko. Wówczas najstarsza z niezamężnego rodzeństwa miała opiekować się potomkiem do chwili swego zamążpójścia. Gdy wychodziła za mąż, dziecko przekazywane było młodszej siostrze. Stąd znaczenie macochy należy pierwotnie wiązać z funkcją zastępczej matki, z równoczesną rolą i matki, i ciotki. Joanna Przyklenk | |