| Etymologia | 2005-10-28 |
| Bardzo proszę o podanie etymologii słowa przechadzka, pozdrawiam M.G | |
| Rzeczownik przechadzka poświadczony w języku polskim od XVI wieku oznaczał ‘spacer’ oraz ‘cienistą alejkę spacerową’. Uformowany został na wzór czeskiego prochāzka o tym samym znaczeniu. Bazą był czasownik przechadzać się (XIV wiek), którego trzon w prasłowiańszczyźnie miał prawdopodobnie taką postać *xadjati. Joanna Przyklenk | |
| Etymologia | 2005-10-28 |
| Jaka jest etymologia słowa zdrowie? | |
| Słowo zdrowie pochodzi od przymiotnika zdrowy, który występuje w polszczyźnie od samego początku. Jest to wyraz odziedziczony z języka prasłowiańskiego, w którym miał postać *sъdorvъ, co z kolei pochodzi z praindoeuropejskiej formy *sŭ-doruo- o znaczeniu ‘z dobrego drewna, pierwotnie zatem wyraz ten odnosił się do przedmiotów drewnianych, następnie zaś występował w znaczeniu ‘pełen sił, krzepki, niechory, zdrowy’ w odniesieniu do ludzi i zwierząt (por. W. Boryś Słownik etymologiczny języka polskiego). Do rdzenia zdrow- została dodana końcówka -e, co spowodowało włączenie go do odmiany rzeczownikowej. Na takiej samej zasadzie tworzy się nazwy abstrakcyjne od przymiotników, np. dobry - dobro, zły - zło, piękny - piękno. Mirosława Siuciak i Katarzyna Wyrwas | |
| Etymologia | 2005-09-22 |
| Gdzie mogę znaleźć etymologię nazw miejscowości? | |
| Etymologię nazw miejscowych prezentuje kilka słowników: S. Rospond, Słownik etymologiczny miast i gmin PRL, Wrocław 1984; K. Rymut, Nazwy miast Polski, Wrocław 1980; M. Malec, Słownik etymologiczny nazw geograficznych Polski, Warszawa 2003; S. Rospond, Słownik etymologiczny nazw geograficznych Śląska, Wrocław-Warszawa-Opole 1970-1991. Ponadto spis słowników onomastycznych omawiających pochodzenie nazw miejscowych zamieszczamy na stronie naszej Poradni. Katarzyna Wyrwas | |
| Etymologia | 2005-08-04 |
| Gdzie mogę znaleźć etymologię swojego nazwiska? | |
| Oto lista kilku przydatnych słowników onomastycznych (polecam zwłaszcza ten pierwszy): Rymut K., Nazwiska Polaków. Słownik etymologiczno-historyczny; Rospond S., Słownik geograficzny Śląska i nazwisk śląskich; S. Rospond, Słownik nazwisk śląskich; Słownik etymologiczno-motywacyjny staropolskich nazw osobowych, red. A. Cieślikowa i M. Malec. Spis słowników onomastycznych zamieszczamy na stronie naszej Poradni. Życzę miłej lektury. Katarzyna Wyrwas | |
| Etymologia | 2005-06-08 |
| Jakie jest pochodzenie słowa pizza? | |
| Nazwa tej popularnej i lubianej potrawy upowszechniła się oczywiście dzięki językowi włoskiemu, pochodzi od rzeczownika pizza o znaczeniu ‘placek, ciasto’. Nazwa ta może mieć germański rodowód, według Merriam-Webster’s Dictionary jest pokrewna do staro-wysoko-niemieckiegich form bizzo, pizzo 'kęs, kawałek’ oraz bizan ‘gryźć’. Katarzyna Wyrwas | |
| Etymologia | 2005-06-07 |
| Chciałabym dowiedzieć się, jaka jest etymologia słowa kontrakt. | |
| Rzeczownik kontrakt w znaczeniu ‘układ, umowa’ pojawia się w polszczyźnie od drugiej połowy XVI wieku jako zapożyczenie z łaciny contractus. W swym ogólnym sensie wyraz ten wiąże się ze ‘ściągnięciem w jedno’ od con-trahere. W nowszym użyciu omawiane słowo możemy uznać za przejęcie niemieckiego kontakt; por. ang. contract, franc. contrat; wł. contratto; hiszp. contrato. Joanna Przyklenk | |
| Etymologia | 2005-06-07 |
| Jaka jest etymologia słowa czesne? | |
| Leksem czesne ma ciekawą historię: jako ‘opłata za naukę, honorarium’, czyli we współczesnym sensie, pojawia się dopiero w XIX stuleciu. Jednak jest to wznowienie staropolskiego słowa czes(t)ne, występującego od XV do XVII wieku. W owym czasie było ono nazwą opłaty sądowej czy daru dla sędziego od strony wygrywającej w sprawie cywilnej. Rzeczownik ten utworzony został od przymiotnika czes(t)ny, czyli ‘uczciwy, zacny; honorowy, zaszczytny’, który z kolei – jako słowo ogólnosłowiańskie *čьstьnъ – wywodzi się od rzeczownika *čьstь, czyli cześć. W języku polskim wyraz czesny był stopniowo wypierany przez leksem cny, który jest bohemizmem. Joanna Przyklenk | |
| Etymologia | 2005-06-07 |
| Skąd się wzięła nazwa kurna chata? | |
| Wyraz kurny jako określenie chaty oznacza ‘dymny, zadymiony’, a kurna chata (1845 r., H. Rzewuski) to ‘dawna chata bez komina’. Przymiotnik ten – charakterystyczny dla obszaru północnosłowiańskiego – wywodzi się od czasownika *kuriti (kurzyć), a jego prasłowiańska postać to *kur-ьnъ. Joanna Przyklenk | |
| Etymologia | 2005-06-07 |
| Dzień dobry. Interesuje mnie etymologia wyrazu macocha. | |
| Rzeczownik macocha zaświadczony w polszczyźnie od XV wieku, a w swej obocznej postaci macecha od XIV stulecia, wywodzi się z prasłowiańskiej formy *matjĕxa, która natomiast pochodzi z przedsłowiańskiego praindoeuropejskiego rzeczownika złożonego *mat(er)-yēusā (dosłownie: ‘mater-virgo’). Początkowe znaczenie tego leksemu nie wiązało się ze współczesnym ‘dla dzieci nowa żona ojca, poślubiona po śmierci ich matki’, choć pewna zbieżność tu była obecna: ‘matka zastępcza’. Jak podaje A. Bańkowski w Etymologicznym słowniku języka polskiego, pierwotne znaczenie omawianego wyrazu należy wiązać z obowiązkiem, jaki spadał na młodsze siostry, gdy wydana za mąż starsza z sióstr zmarła, pozostawiwszy dziecko. Wówczas najstarsza z niezamężnego rodzeństwa miała opiekować się potomkiem do chwili swego zamążpójścia. Gdy wychodziła za mąż, dziecko przekazywane było młodszej siostrze. Stąd znaczenie macochy należy pierwotnie wiązać z funkcją zastępczej matki, z równoczesną rolą i matki, i ciotki. Joanna Przyklenk | |
| Etymologia | 2005-06-07 |
| Jaka jest etymologia słowa praca? | |
| Wyraz praca (XIV wiek) charakteryzuje się niejasną etymologią. Wąski – bo tylko zachodni – zasięg tego słowa może wskazywać na zapożyczenie z języka niemieckiego, por. czeskie práce ‘robota, trud’, staroczeskie prácě ‘trud, utrapienie, cierpienie’ oraz górnołużyckie próca i dolnołużyckie proca o tym samym znaczeniu (zob. A. Bańkowski Etymologiczny słownik języka polskiego). Joanna Przyklenk | |
| Etymologia | 2005-05-31 |
| Jaka jest etymologia nieregularności w odmianie czasownika iść (idę - szedłem itp.)? | |
| Nieregularność między tematami czasownika iść: id- temat czasu teraźniejszego (np. id-ę, idzi-esz, id-ą) // szed- temat czasu przeszłego (np. szed-łem, szed-łeś) powstała już w okresie prasłowiańskim i w związku z tym występuje dzisiaj we wszystkich językach słowiańskich. W języku prasłowiańskim temat id- miał taką samą postać jak obecnie, natomiast temat czasu przeszłego występował w formie szid-. Mamy tutaj wspólny rdzeń -id, natomiast sz- było przedrostkiem. Na skutek różnych zmian fonetycznych i słowotwórczych zatarło się to podobieństwo między tematami czasownika iść i współcześnie są one traktowane jako całkowicie odrębne wyrazy. Mirosława Siuciak | |
| Etymologia | 2005-04-27 |
| Skąd pochodzi wyraz klechda? | |
| Rzeczownik klechda w znaczeniu ‘stare podanie ludowe, baśń’ wprowadził T. Czacki (O litewskich i polskich prawach 1800). Autor ów, przytaczając wyraz klechda, powołuje się na znaną mu, a potem zaginioną książkę z pierwszej połowy XVI wieku. Interesujący nas leksem, wyłącznie polski, powstał prawdopodobnie od ogólnosłowiańskiej formy *klьkъtati (staropolskie klektać), czyli ‘pokrzykiwać’. W dawnej polszczyźnie znajdujemy też znaczenia: ‘gadać głośno, mówić byle co, plotkować’. Pierwotnie odczasownikowy leksem mógł mieć postać klechta bądź klekta. Z czasem pojawiło się tu wtórne -d- (por. bajać, ale bajda). Joanna Przyklenk | |
| Etymologia | 2005-04-27 |
| Dzień dobry. Interesuje mnie źródłosłów wyrazu brzechwa. | |
| Brzechwa jest wyrazem rzadkim, które, choć poświadczone w XV wieku, było nieobecne na kartach literatury od XVI do XVII stulecia. Pojęcie to wznowił H. Sienkiewicz (1900 r.). Znaczenie analizowanego rzeczownika to ‘rodzaj strzały’, a w staropolszczyźnie najprawdopodobniej ironiczna nazwa najlżejszej strzały, używanej tylko w polowaniach na małe ptactwo albo w ćwiczeniach strzeleckich. Prasłowiańska postać leksemu *brьx-ъva pochodzi od czasownika *brьxati (stp. brzechać), czyli ‘szczekać’ oraz ‘chrapać, kaszleć’, potem też przenośnie ‘łgać’. Brzechwa to też często notowana nazwa osobowa, której istnienie można by wiązać z faktem, iż było to przezwisko krzykacza - szczekacza (A. Bańkowski Etymologiczny słownik języka polskiego). Joanna Przyklenk | |
| Etymologia | 2005-04-27 |
| Jaka jest etymologia nazwy słoń? | |
| Wyraz słoń związany jest ściśle z czasownikiem słonić, słaniać się, obocznym do kłonić, kłaniać się. A. Brückner w Słowniku etymologicznym języka polskiego wskazuje, iż nazwano tak owo sympatyczne zwierzę w myśl przekonania, iż ono nie może kłaść się (kłonić się), ponieważ nie wstanie. Co najwyżej może słonić się o drzewo. Joanna Przyklenk | |
| Etymologia | 2005-04-27 |
| Jaka jest etymologia nazwy wielbłąd? | |
| Rzeczownik wielbłąd to kontynuacja formy staro-cerkiewno-słowiańskiej wielbąd, obecnej w polskiej leksyce do XIII stulecia. Jest to ogólnosłowiańskie zapożyczenie z języka gockiego ulbandus (to z kolei na wzór greckiego elephantos). W XVI wieku częsta też postać wielbrąd. Joanna Przyklenk | |
| Etymologia | 2005-04-14 |
| Jakie jest znaczenie nazwy miejscowości Opole, skąd się wzięła ta nazwa? | |
| We wczesnym średniowieczu istniał rzeczownik opole (pochodzący od pole, zob. A. Bańkowski Etymologiczny słownik języka polskiego) i od tego wyrazu wywodzi się nazwa miasta. Wyraz opole – współcześnie już nie używany – oznaczał organizację terytorialną (podobną do dzisiejszej gminy) pewnej liczby osad powiązanych ze sobą pod względem praw i obowiązków, np. świadczeniami na rzecz władcy; skupienie większej liczby osad rodowych, rolniczych; ośrodkami zarządzania opolami były prawdopodobnie grody (por. M. Malec Słownik etymologiczny nazw geograficznych Polski, wiele szczegółów dotyczących tego miasta notuje S. Rospond w Słowniku etymologicznym miast i gmin PRL). Katarzyna Wyrwas | |
| Etymologia | 2005-03-25 |
| Jakie jest pochodzenie słowa manowce? | |
| Wyraz manowce obecnie występuje tylko w związkach frazeologicznych – sprowadzić kogoś na manowce lub zejść na manowce, w których ma tylko formę liczby mnogiej. W dawnej polszczyźnie istniał wyraz manowiec, który oznaczał bezdroże, spotykamy więc takie przykładowe zdania: Szedł manowcem, Biegli manowcami itp. Słowo manowiec pochodzi od czasownika manić - czyli zwodzić, oszukiwać. Dlatego też pierwotnie manowiec oznaczał drogę zwodniczą, poboczną, która wiedzie donikąd, na bezdroża. Mirosława Siuciak | |
| Etymologia | 2005-03-25 |
| Jaka jest etymologia słowa cierpienie? | |
| Cierpienie to rzeczownik utworzony od wyrazu cierpieć za pomocą przyrostka -enie. Sam czasownik istnieje w języku polskim od samego początku, a został przejęty z języka prasłowiańskiego - już wówczas miał takie znaczenie jak dzisiaj, czyli oznaczał stan bólu zarówno fizycznego, jak i psychicznego. Występował też w drugim znaczeniu - 'mieć gorzki lub kwaśny smak', lecz tutaj cierpieć zostało przekształcone w cierpnąć, a od tego czasownika zostały utworzone takie wyrazy, jak: cierpki, cierpkość. Natomiast czasownik cierpieć w pierwszym znaczeniu stał się podstawą rzeczownika cierpienie oznaczającego ‘ból, mękę, męczarnię’. Mirosława Siuciak | |
| Etymologia | 2005-03-25 |
| Skąd pochodzi wyrażenie babie lato? | |
| Babie lato jest nie tylko szeroko rozpowszechnionym wyrażeniem w językach słowiańskich, ale również znajdujemy jego odpowiedniki w językach spoza rodzimej grupy języka polskiego. Np. w niemieckim obserwujemy Altweibersommer, w szwajcarskim witwensommerli (alt – ‘stary’; Weib – ‘kobieta’; Witwe – ‘wdowa’; Sommer – ‘lato’). Franciszek Sławski w Słowniku etymologicznym języka polskiego przytacza tezę Klugego (F. Kluge: Etymologisches Wörterbüch der deutschen Sprache. Wyd. 11. Berlin 1934), który semantycznych podstaw tego wyrażenia upatruje w porównywaniu okresu niemal letnich, ciepłych dni jesieni z późną miłością starszych kobiet. Por. uwagi etymologiczne na temat nazw pór roku oraz rzeczownika baba w dziale Etymologia. Joanna Przyklenk | |
| Etymologia | 2005-03-23 |
| Jaka jest etymologia słowa matura? | |
| Rzeczownik matura (nazwa egzaminu) został zapożyczony w 2. połowie XIX wieku z języka niemieckiego. Jest ro skrót wyrażenia Maturitäts-prüfung. Oczywiście podstawowym źródłosłowem matury jest łaciński wyraz matūrūs ‘dojrzały’ (por. A. Bańkowski Etymologiczny słownik języka polskiego, Wielki słownik wyrazów obcych PWN pod red. M. Bańki). Katarzyna Wyrwas | |