| Etymologia | 2011-12-20 |
| Interesuje mnie etymologia słowa przybyć. | |
| Czasownik przybyć wywodzi się z prasłowiańskiego słowa *pri-biti występującego już wówczas najpewniej w znaczeniu ‘przyjść, przyjechać, przybyć, zjawić się gdzieś; zwiększyć się, powiększyć się’. Omawiany leksem składa się zatem z prefiksu przy- oraz czasownika być (*byti). Na jego postawie utworzony został również rzeczownik przybytek (por. od przybytku głowa nie boli) jako określenie tego, czego przybyło, czego jest teraz więcej. Joanna Przyklenk | |
| Etymologia | 2011-12-20 |
| Jaka jest etymologia słowa drzewo? | |
| Rzeczownik drzewo – poświadczony w tekstach polskich od XIV wieku – pochodzi od prasłowiańskiej formy *děrvo oznaczającej ‘drzewo’. Postać ta zapewne ukształtowana została na bazie praindoeuropejskiego rdzenia *der-eu- / *der-u- / *dr-eu- też niosącego sens ‘drzewo’ (por. W. Boryś: Słownik etymologiczny języka polskiego. Kraków 2005). Grupa śródgłosowa -ěr- to tzw. grupa przestawkowa, ulegająca procesowi przestawki, co – jak sama nazwa wskazuje – polegało na zamianie głosek miejscami: -ěr- ≥ -rě-. Głoska r poddana miękczącemu działaniu przedniej samogłoski z czasem przeobraziła się w dźwięk tożsamy z [ż]. Joanna Przyklenk | |
| Etymologia | 2011-11-07 |
| Proszę o etymologię słowa rodzina. | |
| Bardzo proszę: rzeczownik rodzina, notowany w polszczyźnie od XIV w., pochodzi od prasłowiańskiej formy *rodina, definiowanej jako ‘to, co związane z rodem; członkowie rodu; ziemia rodowa’, a zbudowanej z rdzenia *rod- (niosącego treść ‘ród, plemię) i przyrostka *-ina. Gdybyśmy jeszcze bardziej cofnęli się w czasie, doszukamy się źródeł prasłowiańskiego rzeczownika w praindoeuropejskim rdzeniu ṷredh- // ṷerdh-, mającym znaczenie ‘rosnąć, rozrastać się’ (por. Słownik etymologiczny języka polskiego, Wiesław Boryś, Kraków 2006). Katarzyna Mazur | |
| Etymologia | 2011-10-17 |
| Jaka jest etymologia nawłoci, rośliny czasami mylonej z mimozą? | |
| Nawłoć jako określenie rodzaju rośliny poświadczają teksty polskie z drugiej połowy XIX wieku (1861 rok). Etymolodzy w słowie tym upatrują sztucznie utworzoną nazwę rośliny, dla której w łacinie stosuje się rzeczownik Solidago (por. A. Bańkowski „Etymologiczny słownik języka polskiego” Warszawa 2000). Nawłoć można prawdopodobnie wiązać z takimi polskimi leksemami, jak włos (prasłowiański źródłosłów *volsъ) czy włoć – ten ostatni używany dialektalnie w znaczeniu ‘kłos; kłos owsa; kłosy, górna część snopa; pojedyncze kłosy pozostawione na ściernisku lub nie dokoszone’. Włoć pochodzi od prasłowiańskiego *voltъ o sensie ‘włókno, np. lnu; kwiatostan roślin trawiastych w postaci włosków, wiechy, miotełki, kłos; źdźbło roślin trawiastych’ (por. Wiesław Boryś „Słownik etymologiczny języka polskiego” Kraków 2005). Inne nazwy zwyczajowe, z jakimi możemy się spotkać w odniesieniu do nawłoci, to np. złota dziewica, złota rózga, złotnik czy właśnie wspomniany wyżej rzeczownik włoć. Określenia wskazujące na złoty kolor odnoszą się do kolorystyki rośliny i są powtórzeniem za angielskim golden rod, skąd też powstało niemieckie goldrute czy rosyjskie zołotája rózga. Joanna Przyklenk | |
| Etymologia | 2011-08-29 |
| Jaka jest etymologia wyrazów: naparstek, pierścionek, naparstnica? | |
| Słowo naparstek pojawia się w polszczyźnie już w XV w. na określenie osłonki zakładanej na palec podczas szycia. Pochodzi ono od – znanego na większości prasłowiańskiego obszaru językowego – wyrażenia *na pṛ’stě, złożonego z przyimka na i rzeczownika, który w mianowniku przybierał postać *pṛ’stъ, a znaczył po prostu ‘palec’. Ten ostatni kontynuuje praindoeuropejską formę *pṛ’sto- niosącą treść ‘coś wystającego do góry’. Do tej samej rodziny słowotwórczej, co prasłowiański wyraz *napṛ’stъkъ, należą też rzeczownik *pṛ’stenь ‘obrączka, ozdoba noszona na palcu’ i jego zdrobniała forma pṛ’stenъkъ ‘pierścionek’, ale także naparstnica – nazwa rośliny z kwiatami przypominającymi kształtem naparstki. Katarzyna Mazur | |
| Etymologia | 2011-08-29 |
| Jaka jest etymologia wyrazu parskać? | |
| Występujący tu w bezokoliczniku czasownik parskać pochodzi od psł. formy *pṛskati oznaczającej ‘kichać, prychać, dyszeć, ziać’, w której znajdujemy ślady praindoeuropejskiego rdzenia *per-, niosącego zresztą podobne sensy. Katarzyna Mazur | |
| Etymologia | 2011-08-29 |
| Chciałbym spytać o etymologię słowa człowiek? | |
| Ciekawe uwagi na temat pochodzenia i możliwej drogi rozwoju wyrazu człowiek, obecnego w polszczyźnie już od XIV wieku, zamieszcza w Słowniku etymologicznym języka polskiego Wiesław Boryś. Autor podaje, że słowo to, znane – w swoich odmianach – tylko na obszarze słowiańskim, jest złożeniem dwóch innych, na których jednak samodzielne istnienie nie ma poświadczeń. W jednej z bardziej prawdopodobnych interpretacji przyjmuje się natomiast, że pierwszy człon omawianego rzeczownika (mającego w prasłowiańszczyźnie postać *čelověkъ, a następnie – po redukcji samogłoski w pierwszej sylabie – *čьlověkъ) łączyć trzeba z psł. čel’adь, używanym w znaczeniu ‘rodzina, ród, domownicy’, a także ‘służba’. Drugi człon (-věkъ) miałby z kolei być pokrewny z litewskim wyrazem vaĩkas, stosowanym na określenie dziecka, syna lub chłopca, a pierwotnie także każdego, kto należy do rodu. Na gruncie polskim człowiek bywał synonimem istoty ludzkiej oraz męża, mężczyzny, ale też sługi, poddanego, chłopa, niewolnika, a nawet upiora czy zjawy. Katarzyna Mazur | |
| Etymologia | 2011-08-28 |
| Dowiedziałam się ostatnio, że leksem szczać (‘oddawać mocz’) ma związek ze słowem sączyć. Chciałabym dowiedzieć się, o jaki związek chodzi. Podobno do tej samej grupy należą jeszcze takie słowa jak: sok i szczaw. | |
| Wszystkie słowa – poza semantyką widoczną dziś w większym bądź mniejszym stopniu (por. szczaw) – łączy bliskość praindoeuropejskich źródłosłowów. Szczać wywodzi się z prasłowiańskiego *sьkati ‘wydzielać z siebie ciecz’, co następnie przeszło w znaczenie ‘oddawać mocz’. Szczaw z kolei to urzeczownikowiony przymiotnik: *sьčavъ (< *sьk-javъ) o pierwotnym znaczeniu ‘wydzielający z siebie sok, taki, z którego można otrzymać sok, przyrządzić zupę’; po urzeczownikowieniu ‘roślina soczysta, dająca sok’. Oba wyrazy pochodzą od praindoeuropejskiego *sejku- ‘wylewać; cedzić; ciec, płynąc; kapać’. Natomiast prasłowiańskim źródłosłowem dla sączyć był czasownik *sQčiti ‘powodować wyciekanie, przeciekanie cieczy, wysychanie’. To czasownik kauzatywny od *sekti (czy też *sękti) ‘wyciekać’. Na bazie tego praindoeuropejskiego rdzenia *sek- powstał też – oprócz sączyć – czasownik siąkać oraz rzeczownik wysięk. Źródła leksemu sok można upatrywać w praindoeuropejskim czasowniku *sueku- o znaczeniu ‘być mokrym, wilgotnym, cieknącym’ (etymologie za: W. Boryś Słownik etymologiczny języka polskiego). Joanna Przyklenk | |
| Etymologia | 2011-08-21 |
| Interesuje mnie etymologia słowa witać. Czy wywodzi się ono z łacińskiego vitae, co oznacza ‘zdrowie’? Często podczas witania się życzy się komuś zdrowia, np. pozdrawiam, zdravstvujte czy nawet niemieckie heil. Nie rozumiem jednak, dlaczego łaciński zwrot miałby wyprzeć polskie w kwestii tak trywialnej jak witanie się. Oczywiście, jestem kompletnym amatorem, więc moje rozważania to tylko gdybanie. | |
| Czasownik witać w znaczeniu ‘pozdrawiać przy spotkaniu’ obecny jest w polszczyźnie od XV w. Wcześniej wyrazem tym posługiwali się też pisarze kresowi, ale używali go w znaczeniu ‘przybywać (dokądś)’. Wiesław Boryś, autor Słownika etymologicznego języka polskiego (Kraków 2006), wywodzi omawiane słowo z prasłowiańskiego czasownika *vitati, vitajǫ, którym opisywano czynność przybywania w jakieś miejsce, później też goszczenia, bycia gdzieś, a także witania kogoś. Nie wykluczając też pokrewieństwa polskiego witać z łacińskim invito, invitare ‘zaprosić, ugościć’, ostatecznie Boryś wskazuje na kontynuację w przytoczonych wyżej formach praindoeuropejskiego rdzenia ṷeḭ- niosącego treść ‘podążać, iść’. Katarzyna Mazur | |
| Etymologia | 2011-03-05 |
| Chciałabym zapytać, jaka jest etymologia słowa ślub. Leksem ten pojawia się w nielicznych słownikach etymologicznych i informacje o jego pochodzeniu nie są zbyt jasne. | |
| Wyraz ślub (też w postaci szlub) znajduje swe poświadczenie źródłowe już w tekstach czternastowiecznych. Notowany jest w dwóch znaczeniach: starszym – ‘przysięga, przyrzeczenie, zapewnienie, zobowiązanie, przysięga’ oraz nowszym – ‘zawarcie związku małżeńskiego’. Współcześnie pierwsze ze znaczeń (starsze) oddawane jest raczej rzeczownikiem ślubowanie (np. ucznia, studenta), a tym samym leksem ślub odnosi się dziś głównie do ślubowania miłości, wierności i uczciwości małżeńskiej, czyli do zawarcia związku małżeńskiego. Rzeczownik ów, właściwy zachodniej części Słowiańszczyzny, wywodzi się od *sl’ubъ oznaczającego ‘uroczyste przyrzeczenie, ślubowanie, przysięga, obietnica’, a będącego derywatem od czasownika *sъl’ubiti (por. polskie po-ślubić, ślubować) używanego w sensie ‘złożyć uroczyście przyrzeczenie, obietnicę’ (za: W. Boryś: Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków 2005). Joanna Przyklenk | |
| Etymologia | 2011-03-05 |
| Interesuje mnie etymologia wyrazu krzyczeć i jego zmiany semantyczne na przestrzeni wieków. Bardzo proszę o pomoc. | |
| Polskie krzyczeć, krzyczę pochodzi od prasłowiańskiego *kričati, kričQ używanego w znaczeniu ‘wydawać donośny głos, krzyczeć, wrzeszczeć’. Podstawę dla prasłowiańskiej formy stanowił praindoeuropejski rdzeń *krei-k-, który z kolei był formą pochodną od dźwiękonaśladowczego elementu *ker-, oznaczającego naturalne, chrapliwe dźwięki. W polszczyźnie leksem krzyczeć poświadczany jest w znaczeniu ‘mówić, wołać bardzo głośno, podniesionym głosem; strofować kogoś, wymyślać komuś’ już od XV stulecia (por. W. Boryś: Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków 2005). Joanna Przyklenk | |
| Etymologia | 2011-03-05 |
| Skąd się w języku polskim wzięło słowo pojęcie? | |
| Rzeczownik pojęcie pochodzi od czasownika pojąć używanego w staropolszczyźnie początkowo tylko w znaczeniu ‘pochwycić, wziąć sobie, zabrać’, a dopiero od drugiej połowy XV stulecia zaświadczany jest sens przenośny tego wyrazu pojąć (rozumem), czyli ‘zrozumieć’. Prasłowiański rdzeń *(j)ęti, *(j)ьmQ ‘wziąć, chwycić rękami, schwytać, złapać, ująć; zacząć, rozpocząć’ stał się podstawą słowotwórczą nie tylko dla leksemu pojąć, ale też m.in. dla: nająć (stąd: podnająć, wynająć), odjąć, podjąć, przejąć, przyjąć, ująć, wyjąć, zająć. (por. W. Boryś Słownik etymologiczny języka polskiego). Joanna Przyklenk | |
| Etymologia | 2011-03-05 |
| Interesuje mnie etymologia słowa pismo. | |
| Rzeczownik pismo pochodzi od prasłowiańskiej formy *pisьmo, która z kolei powstała na bazie czasownika *pьsati, *pišQ używanego pierwotnie w znaczeniu ‘rysować, ryć, malować’ (W. Boryś Słownik etymologiczny języka polskiego), też ‘zdobić barwnymi szlaczkami-znakami’, stąd też dzisiejsze znaczenie pisać ‘kreślić litery’ (A. Bańkowski Etymologiczny słownik języka polskiego). O dawnej zależności między pisaniem a rysowaniem, ryciem i malowaniem świadczą m.in. takie współczesne leksemy, jak: pisanka, pstry czy np. gwarowe malowanie jajek na Wielkanoc (por. Słownik gwar polskich oraz studium A. Jawór pt. Homo scribens i homo legens w polskim słownictwie i frazeologii. Katowice 2008, tu zwłaszcza strony 32–38). Joanna Przyklenk | |
| Etymologia | 2011-02-26 |
| Skąd w języku polskim wzięło się słowo królewna? | |
| Rzeczownik królewna powstał na bazie wyrazu król oznaczającego od XIV stulecia ‘władcę koronowanego’, a w języku prasłowiańskim – ‘władcę, panującego, króla’. Słowo to pojawia się u Prasłowian stosunkowo późno i jest zapożyczonym na przełomie VIII i IX wieku imieniem Karola Wielkiego (od 800 r. cesarza Franków). Z czasem imię wybitnego władcy stało się wyrazem pospolitym wskazującym na koronowanego władcę. Prasłowiańska postać leksemu *kărlь ewoluowała – zgodnie z regułami metatezy (przestawki, tj. zamiany miejscami głosek w grupie –ăr– znajdującej się między dwiema spółgłoskami) – odpowiednio dając w języku staropolskim krōl (grupa języków zachodniosłowiańskich bez zespołu czesko-słowackiego); w rosyjskim – pełnogłos, tj. grupę –oro–: koról’ (grupa języków wschodniosłowiańskich); w językach południowosłowiańskich i zespole czesko-słowackim grupę ze wzdłużeniem: –ra– (por. czeskie král). Na bazie leksemu król postały m.in. wyrazy królowa (dawniej też: królewa) i królewna. Na uwagę zasługuje przymiotnikowa odmiana pierwszego z derywatów: M. królowa, D., C., Msc. królow-ej (jak miłej, dobrej), B. królow-ą (miłą, dobrą), N. królow-ą (miłą, dobrą); sufiks –ow(a) niósł bowiem ze sobą znaczenie ‘należący do’: królowa – ‘należąca do króla’; podobnie, jak: Częstochowa ‘miejscowość należąca do Częstocha’, Wejherowo – ‘miejsce należące do Wejhera’ czy Kraków – ‘gród należący do Kraka (por. W. Boryś: Słownik etymologiczny języka polskiego). Joanna Przyklenk | |
| Etymologia | 2011-02-26 |
| Moje pytanie nie jest pilne, nie widzę jednak odpowiedzi w archiwum. Zastanawiam się, jaka jest etymologią słowa powodzenia. | |
| Wyraz powodzenie możemy wywodzić od czasownika powodzić się (forma niedokonana od powieść się), który już w pierwszej połowie XVI wieku oznaczał ‘wieść się (czyli dać się prowadzić łatwo)’ i mógł odnosić się do sytuacji zarówno pomyślnych (powodzić się dobrze), jak i niepomyślnych (powodzić się źle). Rzeczownik powodzenie w XVI wielu był zwykle używany w opisie zjawisk pożądanych i aprobowanych, stąd częste jego określenia: dobre, fortunne, szczęśliwe powodzenie (za: Słownik polszczyzny XVI wieku. T. 1–(32). Red. M.R. Mayenowa. Wrocław–Warszawa. 1966–[2004]). Słownik polszczyzny XVI wieku notuje także zwrot szczęśliwego powodzenia życzyć, który jest pewnie podstawą dla współczesnej, tak często słyszanej formy: powodzenia (w domyśle: życzę ci). Omawiane słowo w znaczeniu ‘sukces, pomyślny skutek działania; wzięcie, popyt’ znajduje poświadczenia źródłowe w tekstach od pierwszej połowy XVII stulecia (por. A. Bańkowski: Etymologiczny słownik języka polskiego). Joanna Przyklenk | |
| Etymologia | 2011-02-26 |
| Skąd pochodzi słowo płacić? | |
| Czasownik płacić pochodzi od prasłowiańskiego wyrazu *platiti ‘dawać zapłatę za coś’, co wywodzi się z kolei z jeszcze dawniejszego ‘dawać kawałki płótna (spełniające funkcję środka płatniczego)’. Czasownik *platiti jest derywatem od rzeczownika *platъ, który oznaczał ‘kawał tkaniny, płótna’. Ów rozwój znaczeniowy związany jest używaniem przez dawnych Słowian kawałków płótna jako środka płatniczego. Od tego wywodzi się też piętnastowieczna już płaca – ‘opłata sądowa’, ‘kara pieniężna; odszkodowanie’, ‘danina, kontrybucja’ (por. Wiesław Boryś: Słownik etymologiczny języka polskiego. Kraków 2005). Joanna Przyklenk | |
| Etymologia | 2011-02-26 |
| Mam pytanie o pochodzenie słowa barwa. I czy wyraz farba ma z tą genezą coś wspólnego? | |
| Barwa występuje w języku polskim od XV stulecia w znaczeniu ‘kolor’. Jest to zapożyczenie ze średnio-wysoko-niemieckiego varwe – ‘farba, kolor’, które pochodzi z niemieckiego Farbe ‘farba; kolor, barwa’. Natomiast farba to nowsze zapożyczenie z niemieckiego Farbe. U podstaw obu zatem polskich leksemów – barwa i farba – był niemiecki źródłosłów (por. Wiesław Boryś: Słownik etymologiczny języka polskiego. Kraków 2005). Joanna Przyklenk | |
| Etymologia | 2011-02-26 |
| Interesuje mnie znaczenie i etymologia słów onegdaj i ongiś. Wydaje mi się, że kiedyś przeczytałem, choć już teraz nie mogę sobie przypomnieć gdzie, że poprawne znaczenie słowa onegdaj to przedwczoraj, a nie ongiś. Czy to prawda? Powiedziano mi też kiedyś, że onegdaj pochodzi od angielskiego one day. Choć to stwierdzenie wydaje mi się mocno naciągane, proszę o jego zweryfikowanie. | |
| Przysłówek onegdaj o zasięgu ogólnosłowiańskim od XVI stulecia oznacza ‘dawniej niż wczoraj, przedwczoraj’. Wywodzi się od prasłowiańskiej formy *onъgъda / *onъgъdy ‘w tamtym czasie, dawniej’, która została utworzona na postawie zaimka *onъ ‘ten dalszy, tamten’ i partykuły *-ъgъda / *-ъgъdy (por. gdy, kiedy, wtedy). Ongiś to wyraz powstały także na bazie prasłowiańskiej postaci *onъgъdy. W tym przypadku doszło do uproszczenia grupy spółgłoskowej: -ngd- przeszło w -ng-; i do wzmocnienia słowa partykułą -ś (por. Wiesław Boryś: Słownik etymologiczny języka polskiego. Kraków 2005). Joanna Przyklenk | |
| Etymologia | 2011-01-11 |
| Poszukuję odpowiedzi na pytanie, skąd wzięły się nazwy miast takich jak Siewierz oraz Zawiercie. | |
| Nazwa miejscowa Siewierz jest poświadczona już od XII wieku w postaci Siewior. Pochodzi ona od wyrazu siewior o znaczeniu ‘północ’, por. w języku rosyjskim severnyj ‘pólnocny; wiatr północny’. Zmiana nazwy z Siewior w Siewierz to rezultat wyrównania formy mianownikowej do form przypadków zależnych: to jest Siewior, ale jadę do Siewierza, jestem w Siewierzu. Nazwa miejscowości Zawiercie (położonej nad Wartą), notowana w polszczyźnie od XV wieku, pochodzi od wyrażania przyimkowego za Wartą (za: Maria Malec: Słownik etymologiczny nazw geograficznych Polski. Warszawa 2003). Joanna Przyklenk | |
| Etymologia | 2011-01-11 |
| Jaka jest etymologia słów: pisać, czytać i malować? | |
| Czasownik pisać jest notowany w polszczyźnie od XIV wieku w znaczeniu ‘kreślić na papierze itd. litery, cyfry; tworzyć, układać coś na piśmie’ i wywodzi się od prasłowiańskiego *pьsati o starszym znaczeniu ‘rysować, ryć, wyskrobywać, kreślić (wycinać) znaki, malować’. Słowianie nie znali jeszcze wówczas pisma, stąd takie pierwotne sensy. Śladem owych dawnych znaczeń jest polski leksem pisanka (‘jajko malowane’), ale też pieg (w prasłowiańskim o znaczeniu ‘barwna plama, plamka’), piękny, pstry (por. Wiesław Boryś: Słownik etymologiczny języka polskiego. Kraków 2005 oraz pracę Agnieszki Jawór traktującą o człowieku piszącym i czytającym w historii polszczyzny: Homo scribens i homo legens w polskim słownictwie i frazeologii. Katowice 2008). Wyraz czytać wywodzi się od ogólnosłowiańskiego czasownika *čitati, który pierwotnie znaczył ‘liczyć, rachować, rozpoznawać znaki, odgadywać, wróżyć, spostrzegać, pojmować, rozumieć; mniemać, sądzić, zważać, uważać na kogoś’ (por. Wiesław Boryś: Słownik etymologiczny języka polskiego. Kraków 2005 oraz pracę Agnieszki Jawór: Homo scribens i homo legens w polskim słownictwie i frazeologii. Katowice 2008). Czasownik malować jest prawdopodobnie zapożyczonym z języka niemieckiego – melen ‘malować; w średnio-wysoko-niemieckim mâlen ‘oznaczać; kreślić, farbować, malować’ (por. Wiesław Boryś: Słownik etymologiczny języka polskiego. Kraków 2005). Joanna Przyklenk | |