| Odmiana | 2004-10-11 |
| Jak odmieniamy słowo cudzysłów przez przypadki w lp. i lm.? | |
| W liczbie pojedynczej mamy formy: M. cudzysłów, D. cudzysłowu, C. cudzysłowowi, B. cudzysłów, N. cudzysłowem, Ms. cudzysłowie, W. cudzysłowie!, a w liczbie mnogiej: M. cudzysłowy, D. cudzysłowów, C. cudzysłowom, B. cudzysłowy, N. cudzysłowami, Ms. cudzysłowach. W. cudzysłowy! Katarzyna Wyrwas |
|
| Odmiana | 2004-06-28 |
| Podczas wykładu z analizy matematycznej pojawił się następujący problem: poprawnie jest rozwiązać tę nierówność czy rozwiązać tą nierówność? Kiedyś obowiązywała zgodność końcówek (np. tę książkę czytam, tą książką się cieszę), ale obecnie nagminne jest w radiu i telewizji tą książkę państwu polecam. Czy ta forma już też jest dopuszczalna? | |
| Forma biernika zaimka wskazującego ta stanowi temat wielu sporów. Nowy słownik poprawnej polszczyzny PWN pod red. A. Markowskiego uznaje jednak, że w polszczyźnie pisanej nadal poprawna jest jedynie forma tę, a wyłącznie w polszczyźnie potocznej, w mówionej odmianie języka, dopuszczalna jest forma tą. Katarzyna Wyrwas |
|
| Odmiana | 2004-06-24 |
| Jak mówi się prawidłowo: w biurze jest kilka radii czy radiów, czy jeszcze inaczej? | |
| Rzeczownik radio jest w polszczyźnie odmienny, podobnie zresztą jak studio. Poprawna forma D. lm. teoretycznie powinna brzmieć radiów, analogicznie do studiów, jest jednak w praktyce rzadko używana, ponieważ użytkownicy języka jej unikają i stosują omówienia typu kilka radioodbiorników, kilka odbiorników radiowych, a w innym znaczeniu także kilka rozgłośni radiowych, kilka stacji radiowych. Katarzyna Wyrwas |
|
| Odmiana | 2004-04-02 |
| Jak się mówi – wyszłem czy wyszedłem? | |
| Jedyną poprawną formą męskoosobową czasownika wyjść w czasie przeszłym jest wyszedłem. Podstawowy czasownik (bez przedrostka) iść ma właściwą formę szedłem, a pokrewne czasowniki przedrostkowe mają odpowiednio: pójść – poszedłem, przyjść – przyszedłem, dojść – doszedłem, przejść – przeszedłem, obejść – obszedłem itd. Katarzyna Wyrwas |
|
| Odmiana | 2004-03-23 |
| Poprawnie jest w cudzysłowie czy w cudzysłowiu? | |
| Poprawną formą rzeczownika cudzysłów w miejscowniku lp. jest w cudzysłowie. Katarzyna Wyrwas |
|
| Odmiana | 2004-02-11 |
| Często zdarza mi się prosić w oficjalnych pismach o przesłanie np. dokumentów faksem. W jaki sposób pisać słowo fax w narzędniku: fax-em, faxem czy po prostu faksem? | |
| Problem dotyczy ortografii i fleksji. Wyraz faks funkcjonuje już w naszym języku na tyle długo, że jego pisownia uległa spolszczeniu. Nowy słownik poprawnej polszczyzny PWN pod red. A. Markowskiego oraz Wielki słownik ortograficzny PWN pod red. E. Polańskiego podają formę faks, wyraz ten w liczbie pojedynczej odmienia się zatem następująco: M. faks, D. faksu, C. faksowi, B. faks, N. faksem, Ms. faksie, W. faksie! Katarzyna Wyrwas |
|
| Słowotwórstwo | 2004-03-06 |
| Czy formy psycholożka, ekolożka itp. w odniesieniu do kobiet są poprawne? | |
| Formom tym nie można nic zarzucić pod względem językowym, są słowotwórczo poprawne jako regularne nazwy żeńskie tworzone przyrostkiem -ka od nazw męskich, podobnie jak filolożka, teolożka, antropolożka, a także filozofka, socjolożka, laryngolożka i inne. Publikacje poprawnościowe uznają je jednak za niepoprawne ze względu na brak akceptacji społecznej dla takich form. Nowy słownik poprawnej polszczyzny PWN pod red. A. Markowskiego notuje: „nazwy żeńskie z przyrostkiem -ka zostały uznane za mało oficjalne, lekceważące, nie licujące z powagą, rangą i pozycją społeczną wskazywanych osób. [...] W postaci żeńskiej pozostały już tylko nazwy zawodów tradycyjnie wykonywanych przez kobiety, np. aktorka, malarka, nauczycielka, pisarka, albo uchodzących za mało atrakcyjne, o niewysokiej randze społecznej, np. ekspedientka, fryzjerka, sprzątaczka. W dzisiejszej polszczyźnie nie ma żadnej nazwy prestiżowego stanowiska, stopnia czy tytułu naukowego, która miałaby żeńską formę słowotwórczą” (hasło TYTUŁY (NAUKOWE, SŁUŻBOWE, ZAWODOWE) KOBIET). W polszczyźnie współczesnej na tym polu widoczne są już zmiany, zwłaszcza w środowiskach naukowych i za sprawą pań o poglądach feministycznych, w języku mówionym widać silną tendencję do tworzenia nazw takich jak antropolożka, filolożka, socjolożka, filozofka, co prawdopodobnie doprowadzi do nobilitacji nazw żeńskich tego typu. Zdania na temat używania form żeńskich od rzeczowników zakończonych na -log są na razie podzielone. Na razie, zwłaszcza w kontaktach oficjalnych, radziłabym ostrożność w stosowaniu ich, ponieważ nie wiadomo, czy nasza rozmówczyni nie poczuje się urażona ;-). Katarzyna Wyrwas |
|
| Składnia | 2005-06-28 |
| Mam czasami problem z biernikiem liczby pojedynczej: wysłać sms (tak lepiej niż sms-a), zjeść kotlet, ale nie powiemy przecież strzelić gol, lecz gola. A co z szampanem: wypić szampan czy szampana? Kupić jeden filet czy jednego fileta? Pozdrawiam serdecznie. | |
| Rzeczywiście, rekcja czasowników to dość skomplikowany problem, zwłaszcza dużo sprawia użytkownikom języka polskiego poprawne stosowanie w konkretnej sytuacji biernika lub dopełniacza. Jeśli chodzi o podane przez Panią przykłady, to z całą pewnością: wysłać SMS (kogo, co? czyli biernik), strzelić gola (kogo, co? czyli biernik B=D), ale można zarówno zjeść kotleta, jak i kotlet. Obie formy w tym kontekście są poprawne. Po prostu w polszczyźnie istnieje tzw. dopełniacz cząstkowy i nawet jeśli dany czasownik wymaga użycia biernika, to gdy rzeczownik jest rozumiany jako część jakiejś całości, możemy użyć dopełniacza, np. wypić (kogo co?) szampan, ale także wypić szampana w znaczeniu 'lampkę szampana', a zatem część całości; kupić (kogo. co?) ryż (opakowanie) i kupić ryżu (na wagę, np. 20 dkg, a zatem część większego opakowania). Jeśli nadal będą Panią trapić wątpliwości, sugeruję skorzystać ze Słownika poprawnej polszczyzny. Katarzyna Sujkowska-Sobisz |
|
| Składnia | 2005-03-24 |
| Dzień dobry! Mam pewien problem dotyczący tego, jak powinniśmy mówić, który jest dzień miesiąca. W Państwa Poradni przeczytałem, że poprawnie mówimy dziś jest trzeci stycznia, a nie dziś jest trzeciego stycznia. Moja polonistka jednak zwraca szczególnie uwagę na to, że ta druga forma jest poprawna, a pierwsza błędna i niedopuszczalna. Stwierdziła również, iż pytając kogoś o dzień miesiąca, nie mówimy który dzisiaj jest?, tylko którego dzisiaj jest?. Bardzo proszę o wyjaśnienie moich wątpliwości. Z góry dziękuję i pozdrawiam. | |
| Oto stosowny cytat z hasła dzień zamieszczonego w Nowym słowniku poprawnej polszczyzny PWN pod red. A. Markowskiego: Dzień 13 stycznia (czytaj: dzień trzynasty stycznia, nie: dzień trzynastego stycznia). W dniu 13 stycznia (czytaj: w dniu trzynastym stycznia, nie: w dniu trzynastego stycznia). Myślę, że to dość jednoznaczne. Katarzyna Wyrwas |
|
| Składnia | 2004-12-08 |
| Która forma jest poprawna: p.o. Kierownik czy p.o. Kierownika? | |
| Skrót p.o. oznacza ‘pełniący obowiązki’ stawiany przed wyrazem oznaczającym funkcję, urząd czy stanowisko, czytany w formie skrótowej lub jako całe, odmieniane przez przypadki wyrażenie. Część wydawnictw poprawnościowych (zob. Słownik skrótów i skrótowców J. Podrackiego, Słownik wyrazów kłopotliwych M. Bańki) uznaje za poprawne jedynie formy realizujące składniowy związek zgody, czyli np. p.o. kierownik (= pełniący obowiązki kierownik). Nowy słownik poprawnej polszczyzny PWN dopuszcza też jednak potoczne realizacje w związku rządu typu p.o. kierownika, jako że jest to forma dość upowszechniona ze względu na jej logiczne podstawy – pełniący obowiązki (czyje?) kierownika. Katarzyna Wyrwas |
|
| Składnia | 2004-06-16 |
| Jak to jest w przypadku, gdy chodzi o zwroty typu kontrolowanie ruchu w przeczeniach: 1. kontroluje (kogo? co?) ruch, 2. nie kontroluje (kogo? czego?) ruchu? Czy za każdym razem jest tak, że w przeczeniu jest dopełniacz? | |
| Jeżeli czasownik rządzący biernikiem występuje po przeczeniu, zmienia rząd na dopełniaczowy: Znamy wybitną śpiewaczkę. Nie znamy wybitnej śpiewaczki. Wybieracie najciekawsze utwory. Nie wybieracie najciekawszych utworów. Lubiłeś dojrzałe winogrona. Nie lubiłeś dojrzałych winogron. Rząd biernikowy ma wiele polskich czasowników, m.in. znać, wybierać, lubić, przekonać, czytać, jeść, mieć, niszczyć, pisać, reklamować, szyć itd. (por. Nowy słownik poprawnej polszczyzny PWN pod red. A. Markowskiego ). Katarzyna Wyrwas |
|
| Składnia | 2004-05-17 |
| Nie wiem, czy poprawne jest sformułowanie Państwo wiedzą czy tez Państwo wiecie? Innymi słowy - oni czy wy? Czy może zależy to od sytuacji? | |
| Poprawnym sformułowaniem jest: Państwo wiedzą. W tym zdaniu podmiot (Państwo) wymaga zastosowania orzeczenia w 3. osobie liczby mnogiej. W sytuacjach nieoficjalnych można się zwrócić do grona osób w 2. osobie lm. – wiecie, widzicie, ale bez rzeczownika. Mirosława Siuciak |
|
| Składnia | 2004-04-26 |
| Czy poprawne są zdania: Podróż była nużącą. Czuła się zawstydzoną? Wydaje mi się, że powinno być: nużąca i zawstydzona. Czy to jakaś niepoprawnościowa maniera? | |
| Przytaczane zdania zawierają orzeczenie imienne, składające się z łącznika, którym jest czasownik (była, czuła się), i z orzecznika, którym jest imiesłów przymiotnikowy (nużąca, zawstydzona). Orzecznik przymiotnikowy we współczesnej polszczyźnie występuje w mianowniku, a w cytowanych zdaniach widać formy w narzędniku, dziś traktowane jako przestarzałe, lecz typowe dla literatury pięknej aż do dwudziestego wieku, np. Była młodą i ładną, lecz za mąż nie wyszła (B. Prus Lalka). Jeśli orzecznik jest rzeczownikiem, występuje w narzędniku, np. Był chłopcem, ale poczuł się mężczyzną. Katarzyna Wyrwas |
|
| Składnia | 2004-04-13 |
| Jak wyglądałoby w stronie biernej zdanie Zajączek obszedł jezioro dookoła? | |
| Nie wszystkie czasowniki w polszczyźnie są przechodnie, czyli nie wszystkie mają formy strony biernej. Obejść nie tworzy strony biernej, należy bowiem do grupy czasowników nieprzechodnich (nietranzytywnych), podobnie jak leżeć, przemawiać, biec, spać, upaść, umrzeć etc. Ich wspólną cechą jest to, że nie wymagają uzupełnienia innym wyrazem i określają czynność nie wychodzącą poza jej wykonawcę. Katarzyna Wyrwas |
|
| Składnia | 2004-02-27 |
| Która forma jest poprawna – na uniwersytecie czy w uniwersytecie? | |
| We współczesnej polszczyźnie połączenie w uniwersytecie, choć niezgodne z tradycją, jest charakterystyczne dla stylu oficjalnego, urzędowego, gdy tymczasem w codziennym, nienacechowanym języku kilka razy częściej spotykamy połączenie na uniwersytecie. Przyimek na oznacza kierunek, a przyimka w używamy do wskazywania miejsc, konstrukcję spotkać się w uniwersytecie można zatem zrozumieć jako spotkać się w budynku uniwersytetu, a spotkać się na uniwersytecie jako 'spotkać się (poznać się) na studiach w tej instytucji'. W publikacjach poprawnościowych (zob. Nowy słownik poprawnej polszczyzny pod red. A. Markowskiego) w połączeniu z czasownikiem pracować zaleca się stosowanie formy w uniwersytecie jedynie w oficjalnych wypowiedziach (dokumentach, regulaminach, umowach, podaniach, życiorysach itp.), natomiast w połączeniach z czasownikami studiować czy wykładać za jedynie poprawną i neutralną stylistycznie uznaje się formę na uniwersytecie. Katarzyna Wyrwas |
|
| Składnia | 2004-02-20 |
| Czy forma tu pisze używana zamiennie z tu jest napisane jest poprawna? | |
| Nowy słownik poprawnej polszczyzny PWN pod red. A. Markowskiego stwierdza: „Niepoprawnie: Pisało, pisze w gazecie” i poleca jako poprawną wersję napisano, było (jest) napisane albo piszą, np. w gazecie. Katarzyna Wyrwas |
|
| Znaczenie | 2005-04-27 |
| Co oznacza zwrot Anno Domini? | |
| Anno Domini znaczy ‘w roku Pańskim, tj. naszej ery’. Wyrażenia tego używa się wraz z rokiem, np. Anno Domini 2005. Często stosuje się skrót A.D. Katarzyna Wyrwas |
|
| Znaczenie | 2004-12-06 |
| Co to znaczy PT, np. PT klienci? | |
| P.T. jest skrótem formuły grzecznościowej stosowanej w ogłoszeniach, listach itp. Pochodzi z łacińskiego pleno titulo i oznacza ‘pełnym tytułem, z zachowaniem należnych tytułów’. Wymawia się go [pe-te] (z akcentem na te), a pisze z kropkami (zob. Słownik skrótów i skrótowców PWN Jerzego Podrackiego, a także Nowy słownik poprawnej polszczyzny PWN pod red. A. Markowskiego). Katarzyna Wyrwas |
|
| Wymowa | 2004-10-11 |
| Mam tenisowe pytanie ;) (z zakładem) o wymowę liczebnika 15 – piętnaście czy pietnaście? Ja jestem za drugą wersją, ale kolega nie wierzy. A co z sześćset? Szejset? | |
| Wymowa najeżonych spółgłoskami oraz samogłoskami nosowymi liczebników polskich rzeczywiście może być powodem sporów. Faktem jest jednak, że w polszczyźnie samogłoska nosowa ę w pozycjach takich, jak w piętnaście, traci swój rezonans nosowy i jest wymawiana jako ustne e, natomiast trudne do wymówienia zbitki spółgłosek, takie jak śćs w sześćset, nawet w wymowie poprawnej, uznawanej za wzorcową ulegają uproszczeniu. Z powyższych powodów poprawna i staranna wymowa to [pietnaście] oraz [sześset] (a w potocznej polszczyźnie dopuszcza się nawet [szejset]!). Wymowa w pełni zgodna z pisownią, czyli wymowa tzw. ortograficzna, jest hiperpoprawna (czytaj: niepoprawna). Por. np. Nowy słownik poprawnej polszczyzny PWN pod red. A. Markowskiego. Katarzyna Wyrwas |
|
| Wymowa | 2004-03-12 |
| Jak sobie radzić z akcentowaniem wyrazów. Jakie są ogólne zasady, o których należy pamiętać? Jakie błędy popełniamy najczęściej? | |
| W języku polskim akcent wyrazowy jest stały i pada na drugiej sylabie od końca. Do wyjątków należy akcentowanie: 1) na trzeciej sylabie od końca form 1. i 2. os. lm. czasu przeszłego (czytaliśmy, pisaliście), w lp. i 3. os. lm. trybu przypuszczającego (zrobiłbym, narysowaliby) i wyrazach zapożyczonych zakończonych na –ika//-yka (gramatyka, mechanika, metryka, metafizyka), a także w liczebnikach z cząstkami: -kroć, -sta, -set (siedemset, czterysta, osiemset) i spójnikach połączonych z końcówkami osobowymi czasownika (abyśmy, żebyście); 2) na czwartej sylabie od końca form 1. I 2. os. lm. trybu przypuszczającego (obejrzelibyśmy, poznalibyśmy); 3) na piątej sylabie w formach 1. I 2. os. lm. trybu przypuszczającego czasowników połączonych z się (dowiedzielibyście się, obuzylibyśmy się); 4) na ostatniej sylabie w rzeczownikach jednosylabowych z cząstkami: arcy-, wice-, eks- (arcyMSTRZ, eksMĄŻ, wiceKRÓL). Trzeba pamiętać, że zasada akcentowania wyrazów przejętych z łaciny w innych przypadkach niż mianownik dotyczy form, które mają tyle samo sylab, co mianownik, czyli polemika, polemiki, ale polemikami. Przestrzegać należy też przed generalizacją reguły akcentowania wyrazów obcych na trzeciej sylabie od końca w takich wyrazach, jak biblioteka, kapitan, oficer, wizyta (mają one akcent na drugiej sylabie od końca). W niektórych wyrazach dopuszczalne jest akcentowanie wariantywne: analiza lub ianaliza, epoka lub epoka, festiwal lub festiwal. Przywołane zasady są zasadami, których należy przestrzegać zgodnie z normą wzorcową. Ocena poprawnościowa akcentowania związana jest z przyjęciem dwóch norm wymowy: potocznej (mniej starannej) i wzorcowej (starannej). Zjawisko powszechnego akcentu paroksytonicznego, czyli na przedostatniej sylabie spowodowało zaaprobowanie w normie potocznej akcentowania na drugiej sylabie od końca. Jednak w komunikacji oficjalnej i starannej wymagana jest norma wzorcowa. W mediach można zaobserwować również szerzenie się akcentu inicjalnego (na pierwszej sylabie), który w intencji mówiących ma wartość akcentu logicznego. Jest to maniera niezaaprobowana przez normę. Przystępne omówienie zasad akcentowania i rozstrzygnięcia szczegółowe (ze wskazaniem normy wzorcowej i potocznej, a także wariantywności akcentowania) znaleźć można w Nowym słowniku poprawnej polszczyzny pod red. A. Markowskiego (s. 1613-1615). Romualda Piętkowa |
|